Το κυνήγι των χαμένων θησαυρών που σύλησαν οι ναζί στον Β' Παγκόσμιο

Το κυνήγι των χαμένων θησαυρών που σύλησαν οι ναζί στον Β' Παγκόσμιο

Αρχαιοκαπηλίες που είχαν διαπραχθεί την περίοδο της Κατοχής έρχονται στο φως, καθώς συνεχώς ανακαλύπτονται αντικείμενα ανεκτίμητης  πολιτιστικής  αξίας που αγνοούνταν ή δεν είχαν καταγραφεί πλήρως

Από τη Μυρτώ Μπούτση

mmpoutsi@dimokratianews.gr

Η αναζήτησή τους δεν υπήρξε ποτέ εύκολη υπόθεση. Και οι διαδρομές της ανεύρεσης τους άλλοτε έχουν τα χαρακτηριστικά ενός γραφειοκρατικού κυκεώνα, άλλοτε ενός σκανδάλου όψιμης ανακάλυψης αρχαιοκαπήλων, με μία επίγευση από τις ιστορίες του... Ιντιάνα Τζόουνς. Πρόκειται για τους θησαυρούς, αρχαιολογικούς, μεσαιωνικούς, θρησκευτικούς και ζωγραφικούς, που είχαν συλήσει οι ναζί και οι σύμμαχοι τους στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από την Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική τη Μέση και την Άπω Ανατολή.

Πρόσφατα, μία ανακοίνωση της Γενικής Γραμματείας του υπουργείου Πολιτισμού θύμισε ότι από τις αρχαιοκαπηλίες που είχαν διαπραχθεί στην Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής πολλά αρχαία αντικείμενα συνεχίζουν όχι μόνο να αγνοούνται, αλλά και να μην έχουν καταγραφεί πλήρως. Όλα ξεκίνησαν από ένα ρεπορτάζ που υποστήριζε ότι, μέσω γερμανικού διαδικτυακού ιστότοπου, μπορούσε κανείς να αγοράσει αρχαία ελληνικά αντικείμενα που εκλάπησαν στη διάρκεια της Κατοχής. Το υπουργείο αρνήθηκε κατηγορηματικά το ρεπορτάζ αναφέροντας ότι τον Φεβρουάριο του 2013 ζητήθηκε από όλες τις υπηρεσίες της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων να καταγράψουν ποιες αρχαιότητες εξήχθησαν από τη χώρα στη διάρκεια της Κατοχής και ποιες έχουν επαναπατριστεί.

Δεκαετίες μετά το τέλος του πολέμου, η ανεύρεση των θησαυρών που συνεχίζουν να αγνοούνται γίνεται μία όλο και πιο δύσκολη υπόθεση Πιο απλά ήταν τα πράγματα τα πρώτα χρόνια, όταν οι ελληνικές Αρχές είχαν καταγράψει τις απώλειες στον τόμο «Ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών κατοχής». Μάλιστα, ο πρώτος κλεμμένος αρχαιολογικός θησαυρός που γύρισε στην

Ελλάδα, το 1947, ήταν η περίφημη Ηρακλειώτισσα, ένα ρωμαϊκό άγαλμα του 2ου αιώνα μ.Χ. που είχε μεταφερθεί παράνομα από τη Θεσσαλονίκη στη ναζιστική Γερμανία, αφού βρέθηκε κρυμμένο σε ένα αυστριακό αλατωρυχείο.

Επιστροφές

Τι έχει συμβεί αντίστοιχα σε άλλες χώρες, με το δικό τους «κυνήγι» των κλεμμένων μνημείων από τους ναζί; Οι πιο αποτελεσματικές καταγραφές και επιστροφές έγιναν επίσης στη διάρκεια των πρώτων χρόνων μετά τον πόλεμο. Όπως εκείνη από την Αμερικανίδα Αρντίλια Χολ που διατέλεσε σύμβουλος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και αργότερα κατέγραψε μία σειρά περιπτώσεων εντοπισμού και επιστροφής παλαιότερων και νεότερων μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς, που άλλαξαν χέρια στη διάρκεια του πολέμου.

Στον τόμο «Σύληση Τέχνης και Ναζιστική Γερμανία: Τα Αρχεία της Συμβούλου για τις Καλές Τέχνες και τα Μνημεία, Αρντίλια Χολ 1945-61» καταγράφονται αγνοούμενα ή επαναπατρισμένα αντικείμενα ως το 1961, για υποθέσεις που αφορούν μία σειρά από χώρες. Εκεί αναφέρεται, για παράδειγμα, η προσπάθεια της ελληνικής κυβέρνησης, το διάστημα 1956-60, να επαναπατρίσει ένα χάλκινο αγαλματίδιο που εκλάπη από τους ναζί και βρέθηκε τελικά στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Και πολλοί ακόμη ετερόκλητοι πολιτιστικοί θησαυροί, όπως ένα γαλλικό «Βιβλίο των Ωρών» του 15ου αιώνα, ορθόδοξες εικόνες αλλά και προϊστορικά αντικείμενα που είχαν αρπαχτεί από τη Ρωσία, ολλανδικά χειρόγραφα από τις Ανατολικές Ινδίες, βασιλικά κοσμήματα της Ουγγαρίας ή ένας πίνακας του Τιντορέτο, που είχε καταλήξει στη Βενεζουέλα Ακόμη και κινεζικά έργα πολεμικής τέχνης, αρχαιολογικοί θησαυροί από τη Βιρμανία -έργα πιθανότατα κλεμμένα από τους Ιάπωνες συμμάχους των ναζί  περιλαμβάνονται στη λίστα.

Στο ίδιο πλαίσιο βέβαια καταγράφονται και γερμανικοί θησαυροί που αρπάχτηκαν ως αντίποινα, για να επιστραφούν αργότερα στα οικεία μουσεία. Μεταξύ αυτών, ακόμη και χειρόγραφα του συνθέτη Γιόζεφ Χάιντν, επιστολές του Μαρτίνου Λούθηρου ή ένα αυθεντικό αντίγραφο της Αμερικανικής Διακήρυξης Ανεξαρτησίας που είχε χαρίσει ο Βενιαμίν Φραγκλίνος στον Φρειδερίκο της Πρωσίας. Η κυριότερη ναζιστική οργάνωση που είχε αναλάβει το έργο να συγκεντρώσει πολιτιστικά αγαθά τα οποία βρίσκονταν αρχικά στα χέρια Εβραίων ιδιοκτητών, και αργότερα θησαυρούς από όλες τις χώρες από όπου πέρασαν οι κατακτητές ήταν η ERR, με επικεφαλής τον Αλφρεντ Ρόζενμπεργκ. Την εν λόγω οργάνωση στην πραγματικότητα έλεγχε ο Χέρμαν Γκέρινγκ, ο οποίος είχε δημιουργήσει επίσης την Dienstelle Muhlmann, που έδρασε στην κεντρική Ευρώπη, και τη  Sonderkommando Kuensberg στηΓαλλία, στη Ρωσία και τη Βόρεια Αφρική Από τη δική τους πλευρά οι ΗΠΑ είχαν επιστρατεύσει ειδικούw αξιωματούχους με εκπαίδευση στην ιστορία της τέχνης και στον πολιτισμό για να στελεχώσουν το τμήμα «Μνημείων, Καλών Τεχνών και Αρχείων» του αμερικανικού στρατού.

Στη διάρκεια του πολέμου οι αρπαγές, οι οικειοποιήσεις, ακόμη και τα αντίποινα οδηγούν στην απώλεια σημαντικών μνημείων της παγκόσμιας κληρονομιάς. Ακόμη και ο περίφημος Θησαυρός του Πριάμου, του Ερρίκου Σλήμαν, ο οποίος μέσω Λονδίνου είχε καταλήξει προπολεμικά στο Βερολίνο, μεταφέρθηκε το 1945 ως λάφυρο πολέμου των Σοβιετικών στο Ερμιτάζ και στο Μουσείο Πούσκιν της Μόσχας, απ' όπου χάθηκαν τα ίχνη του. Τελικά, μόλις το 1991 δύο ιστορικοί της τέχνης, οι Κονσταντίν Ακίνσα και Γκριγκόρι Κοσλόφ, τον ανακάλυψαν στα υπόγεια του μουσείου.

Σήμερα γίνονται παγκοσμίως συστηματικές προσπάθειες για την πλήρη καταγραφή και τη διασταύρωση αρχείων των έργων τέχνης που αγνοούνται ακόμη, με έμφαση πάντοτε στα πιο αναγνωρίσιμα ζωγραφικά έργα και γλυπτά.

Σε γερμανικό υπόγειο

Ένας από τους βαρύτιμους θησαυρούς που συλήθηκαν άγρια στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ήταν το λεγόμενο «Κεχριμπαρένιο Δωμάτιο» του ανακτόρου της Μεγάλης Αικατερίνης στο Τσάρκογιε Τσέλο της Αγίας Πετρούπολης. Το δωμάτιο ήταν φτιαγμένο από κεχριμπαρένια παραπετάσματα, με πλαίσιο από ατόφιο χρυσάφι, δώρο του Πρώσου μονάρχη Φρειδερίκου Γουλιέλμου Α' προς τον τότε τσάρο Πασών των Ρωσιών Πέτρο τον Μεγάλο, Η πρωσική του προέλευση είχε δώσει στο ναζιστικό στρατό την κατάλληλη δικαιολογία προκειμένου να ξηλώσει τα παραπετάσματα, κατά την πολύμηνη πολιορκία του μαρτυρικού Λένινγκραντ, και να τα μεταφέρει στο Κένινγκσμπεργκ της ανατολικής Πρωσίας, από όπου εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς το 1945. Πριν από μερικά χρόνια, Γερμανοί κυνηγοί θησαυρών υποστήριξαν ότι ανακάλυψαν τμήμα του θησαυρού σε μία υπόγεια κρυψώνα, κοντά στο χωριό Ντόιτσνοΐνσε στη βόρεια Γερμανία.

"Άνθρωποι των Μνημείων"

Την επόμενη εβδομάδα αναμένεται να βγει στις αίθουσες μία νέα ταινία του Χόλιγουντ από τον  Τζορτζ Κλούνεϊ αφιερωμένη στους «Ανθρώπους των Μνημείων» (Monuments' Men), όπως είναι ο τίτλος του βιβλίου του Ρόμπερτ Εντσελ. Το φιλμ καταγράφει τις περιπέτειες αυτών των ειδικών στην προσπάθεια τους να βρουν τους κλεμμένους από τους ναζί θησαυρούς. Ένας από αυτούς, ο Μπέρναρντ Τάπερ, περιέγραφε πριν από μερικά χρόνια στην εφημερίδα «San Francisco Chronicle» τον καημό του για το χαμένο αριστούργημα «Πορτρέτο ενός νέου άνδρα» του Ραφαήλ, ένα από τα σημαντικότερα ζωγραφικά έργα που χάθηκαν στη διάρκεια του πολέμου, το οποίο είχε κλαπεί από ιδιωτικά συλλογή στην Κρακοβία και προοριζόταν για το μουσείο, που φιλοδοξούσε να δημιουργήσει ο φιλότεχνος Φύρερ. Τελικά, το αριστούργημα έμελλε να βρεθεί μόλις τον περασμένο Αύγουστο μέσα σε τραπεζική θυρίδα, αγνώστου  ιδιοκτήτη, σε μία τρίτη χώρα.

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ