ΑΓΚΝΕΣ ΧΕΛΕΡ : «ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ»

Η χαμένη αδελφότητα

Η Ουγγαρέζα φιλόσοφος  Αγκνες  Χέλερ αναλύει το νόημα και την ιστορική τύχη της ιδέας της αδελφότητας

Γράφει ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

Με την ιδέα της «αδελφότητας» (fraternité) εισάγεται στο πεδίο της πολιτικής μια έννοια ή μια μεταφορά που προηγούμενα κυκλοφορούσε μόνο στο εσωτερικό της οικογενειακής ομάδας, των εκκλησιών ή των θρησκευτικών αιρέσεων. Η έννοια της αδελφότητας συνδέει την ιδιωτική και την ηθική διάσταση με τη νομική και την πολιτική σφαίρα. Υποδηλώνει ήδη μια μορφή «οριζόντιας» αλληλεγγύης και εθελούσιας συνεργασίας ανάμεσα σε ελεύθερους και ίσους πολίτες. Σταδιακά όμως αποκτάει και άλλα δυο συμπληρωματικά νοήματα: το νόημα ενός δεσμού - πολιτικού και ταυτόχρονα συναισθηματικού -που ενώνει τους καταπιεζόμενους στον αγώνα τους για έναν πιο δίκαιο κόσμο και το νόημα της μέριμνας ολόκληρης της κοινωνίας για τα πιο αδύναμα μέλη της.

Η αρχή της αδελφότητας γεννιέται στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης μπροστά στο θέαμα του κενού θρόνου και της δημόσιας εκτέλεσης του βασιλιά στην γκιλοτίνα. Με τη θανάτωση του μονάρχη συντελείται η επίσημη κατάργηση της «κάθετης» αρχής της «πατρικής» εξουσίας και της ιερότητας της. Τερματίζεται η αδιαμφισβήτητη κυριαρχία μιας εξουσίας που ισχυρίζεται ότι πηγάζει άμεσα από το Θεό. Όπως στην υπόθεση που διατύπωσε ο Φρόιντ στο «Τοτέμ και ταμπού», θα μπορούσαμε να πούμε ότι και σε αυτή την περίπτωση οι αδελφοί συμμάχησαν για να θυσιάσουν τον τυραννικό πατέρα.

Η νίκη της αρχής της αδελφότητας (ισότητα και συναίσθημα, κοινωνική μέριμνα και αλληλεγγύη) πάνω στην πατρική αρχή (τυραννική ή «προστατευτική» ιεραρχία με τη μορφή του δεσποτισμού ή του πατερναλισμού) δεν υπήρξε ούτε άμεση ούτε πλήρης. Η αδελφότητα υπήρξε άλλωστε η πιο αγνοημένη και παραμελημένη αρχή της επαναστατικής τριάδας.

Στις μέρες μας φαίνεται ότι οι αξίες της αδελφότητας και της αλληλεγγύης έρχονται σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με το κυρίαρχο πάθος για «ελευθερία» ή μάλλον για ατομική επιτυχία και αυτοπραγμάτωση. Η αδελφότητα γεννήθηκε στο παρελθόν και ως άρνηση του κτητικού ατομικισμού που επιτείνει την κοινωνική αδικία και την ανισότητα. Οι απόψεις που κυριαρχούν στη σύγχρονη οικονομική θεωρία και στην πρακτική πολιτική θεωρούν τον εγωισμό και το ατομικό συμφέρον ως παράγοντες συλλογικής ευημερίας και ως πηγές δημόσιων αρετών. Από αυτή τη σκοπιά η αλληλεγγύη και η αδελφότητα αντιμετωπίζονται σαν εμπόδια στον αναγκαίο οικονομικό εκσυγχρονισμό ή σαν άλλοθι, που οδηγούν σε ανεύθυνες ατομικές συμπεριφορές. Η αδελφότητα θεωρείται έτσι σαν ένα «αρχαϊκό» σύνθημα ασυμβίβαστο με μια οικονομία της ελεύθερης αγοράς, σαν ένα αίτημα που μπορεί να διαθέτει κάποια ηθική αξία, αλλά δεν μπορεί να μεταφραστεί πολιτικά. Τα άτομα και οι ομάδες τείνουν να αποφεύγουν τις θυσίες για το παρόν και για το μέλλον, την ανάληψη ηθικών και πολιτικών υποχρεώσεων μακράς διάρκειας, τη βοήθεια προς τους ασθενέστερους κοινωνικούς τομείς. Μπορεί όμως μια κοινωνία να λειτουργεί και να αναπτύσσεται χωρίς την ενίσχυση των δεσμών αλληλεγγύης; Και είναι θεμιτό να βλέπουμε την αδελφότητα μόνο σαν δυσάρεστη επιβάρυνση και όχι αντίθετα σαν παράγοντα εμπλουτισμού του ατόμου, σαν δυνατότητα νοηματοδότησης της ανθρώπινης ύπαρξης και του συλλογικού βίου;

Στο κείμενο που ακολουθεί, η γνωστή ουγγαρέζα φιλόσοφος Αγκνες Χέλερ αναλύει την ιστορική τύχη της ιδέας της αδελφότητας υπό το πρίσμα των σχέσεων ανάμεσα στα κράτη και τους λαούς.

«ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ»

Της ΑΓΚΝΕΣ ΧΕΛΕΡ

Αν ο βασιλιάς και οι παλιές παραδόσεις δεν θεωρούνται πλέον ιερές, τι είναι αυτό που διατηρεί τη συνοχή των σύγχρονων κοινωνιών; Αυτό το ερώτημα βασάνισε τους ειδικούς πριν ακόμη από την ανάδυση της σύγχρονης εποχής. Αν και η επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος είναι προφανής, τόσο στην πολιτιστική εξέλιξη όσο και στη συσσώρευση του πλούτου, οι ιδιωτικοί σκοποί δεν μπορούν με κανέναν τρόπο να υποκαταστήσουν εκείνη την ανώτατη αρχή, εκείνο το μεγαλείο που επικαλείται πάντα το αίσθημα της νομιμοφροσύνης μας και για το οποίο θα ήμασταν έτοιμοι να ζήσουμε και, αν ήταν αναγκαίο, να πεθάνουμε. Πολύ σύντομα έγινε αντιληπτό ότι το αίσθημα του «μεγαλείου» και εκείνο του «ιερού» δεν θα εξαφανίζονταν από τη σύγχρονη ζωή μόνο και μόνο επειδή άλλες ιδέες, κοσμικές ιδέες, είχαν καταλάβει τη θέση που αυτά άφησαν προσωρινά κενή. Οι άνθρωποι σήμερα επενδύουν τον ενθουσιασμό τους σε ιδέες όπως Ελευθέρια, Ζωή, Αγάπη και πολλές άλλες ακόμη. Ανάμεσα σε τόσες άλλες, τρεις λαμπρές ιδέες, πάνω από όλες τις άλλες, θα γίνουν πολιτικά ενεργές στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Δύο από αυτές, η ελευθερία και η ισότητα, από τότε θα παραμείνουν σταθερά στη δημόσια σκηνή. Αλλά η τρίτη συνιστώσα της περίφημης τριάδας, η αδελφότητα, αποδείχτηκε λιγότερο αποτελεσματική. Οι ιδέες της ελευθερίας και της ισότητας ήταν τόσο αφηρημένες ώστε να επιτρέπουν ένα ευρύ φάσμα ερμηνειών. Οι περισσότερες από αυτές τις ερμηνείες έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό και μια μεγάλη ποικιλία συγκρούσεων, με καλές ή κακές εκβάσεις, εκδηλώθηκαν στο όνομα της ελευθερίας και/ή της ισότητας. Η αδελφότητα όμως υπήρξε έννοια πολύ συνδεδεμένη με το χρόνο στον οποίο διατυπώθηκε. Στερούμενη την ελαστικότητα που διέθεταν οι δύο αδελφές της κατέληξε πολύ σύντομα να χάνει γοητεία και λάμψη καθώς και πολιτική δύναμη.

Στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης η ιδέα της αδελφότητας αναφερόταν στα κράτη. Οι Γάλλοι, που θα οικοδομήσουν το έθνος τους μαζί με την ελευθερία τους, έτειναν τα χέρια τους σε όλους τους λαούς της Ευρώπης: Συγκροτήστε ελεύθερα κράτη όπως εμείς. Πολύ γρήγορα όμως έγινε σαφές ότι η ιδέα που ασκούσε τη μεγαλύτερη πολιτική επίδραση στη σύγχρονη εποχή ήταν ακριβώς η ιδέα του κράτους και ότι οι πιο ισχυροί ενθουσιασμοί συγκεντρώνονταν γύρω από τον εθνικισμό. Τη στιγμή που οι επαναστατικές στρατιές διέτρεχαν την καρδιά της Ευρώπης, η ιδέα της αδελφότητας επιβίωνε μόνον ως σκλάβα του εθνικισμού. «Αδελφική βοήθεια» σήμαινε «απελευθέρωση» άλλων λαών ανεξάρτητα από το αν θέλουν ή όχι να απελευθερωθούν. Ο Ναπολέων συνέχισε και ολοκλήρωσε αυτή την παράδοση. Αλλά, με εξαίρεση μια μικρή μειοψηφία στην Ιταλία και την πατριωτική πλειοψηφία της πολωνικής αριστοκρατίας, σχεδόν κανένας πληθυσμός δεν θεωρείται «απελευθερωμένος» από τον πρώτο χαρισματικό δικτάτορα των συγχρόνων καιρών και από την ξένη στρατιά του.

Αμέσως μετά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης ήλθαν στο φως δυο διαφορετικές στρατηγικές. Ο τσάρος Αλέξανδρος ο Α* ονειροπολούσε μιαν αναστήλωση της χριστιανικής κοινότητας, αυτή τη φορά στη βάση ενός πολιτικού οικουμενισμού.

Ενώ ο Ταλεϊράνδος πρότεινε την καινοφανή ιδέα της νομιμοποίησης του κράτους στη βάση της κυριαρχίας. Η ιδεατού Ταλεϊράνδου δεν επικράτησε στους καιρούς της, αλλά τελικά νίκησε. Η ιδέα του κράτους θα γίνει ήδη από την αρχή δεκτή με πολύ μεγαλύτερο ενθουσιασμό από εκείνη της αδελφότητας και η εθνική κυριαρχία έγινε ο σκοπός για τον οποίο οι άνθρωποι ήταν έτοιμοι να ζήσουν ή και να πεθάνουν. Και αυτή η ιδέα διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο στον αιώνα μας.

Μερικές φορές, η εθνότητα και η φυλή υποκατέστησαν την έννοια του κράτους, αλλά η ιδέα παραμένει πάντα η ίδια: Κάθε «εμείς» θα 'πρεπε να έχει το δικαίωμα και τη δυνατότητα, αν το επιθυμεί, να συγκροτεί ένα κυρίαρχο πολιτικό σώμα.

Η αληθινή «τριάδα» ιδεών στη σύγχρονη εποχή έγινε επομένως: ελευθερία, ισότητα, εθνική κυριαρχία. Η ιδέα της αδελφότητας αντιστάθηκε με κάθε τρόπο και προσέλαβε δύο διακεκριμένες μορφές: τη μορφή του διεθνισμού και εκείνη του κοσμοπολιτισμού.

Η πρώτη ερμηνεία της έννοιας της αδελφότητας συνδέεται κατά κανόνα με τον Μαρξ και με το μαρξισμό.

Ο διεθνισμός προϋποθέτει την επιδίωξη ενός συγκεκριμένου και πραγματικού σκοπού: του παγκόσμιου κομμουνισμού. Το προλεταριάτο θα έπρεπε να ενωθεί με σκοπό να υλοποιήσει τον κομμουνισμό σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο κοσμοπολιτισμός αντίθετα που δεν μπορεί να συνδέεται με κάποιο κίνημα είναι ένας τρόπος κατανόησης και σκέψης που επηρέασε διάφορους κύκλους.

Η αδελφότητα δεν είναι μέσο για την επίτευξη κάποιου άλλου στόχου, αλλά είναι ο ίδιος ο κύριος σκοπός. Είναι μια πρόσκληση στους ανθρώπους να αφιερώνουν τον ενθουσιασμό τους στην ιδέα ότι όλοι οι λαοί της γης, όλα τα κυρίαρχα έθνη, πρέπει να ζουν μαζί, οι μεν πλάι στους δε, σε μια κατάσταση διαρκούς ειρήνης, και ότι οι συγκρούσεις πρέπει να λύνονται με τις διαπραγματεύσεις και με το διάλογο.

Ο αιώνας μας είναι η εποχή της αποτυχίας του διεθνισμού. Η ΕΣΣΔ, η πολιτική οντότητα που εναγκαλίστηκε επίσημα το μαρξισμό, κατέληξε να είναι ο πιο φοβερός καταπιεστής εθνών τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό των συνόρων της από την κατάρρευση της αποικιοκρατίας και έπειτα.

Η «αδελφική βοήθεια» που δόθηκε στην Τσεχοσλοβακία υπήρξε καθαρή παρωδία των γαλλικών επαναστατικών περιπετειών, μια παρωδία που έγινε όμως στο πλαίσιο της πιο καθαρής παράδοσης της «αδελφότητας». Το αποτέλεσμα ήταν ότι η ιδέα της διεθνιστικής αδελφότητας έχασε κάθε ελκυστικότητα, έστω και αν ξεσηκώνει ακόμη ενθουσιασμούς σε ορισμένες (ασιατικές και λατινοαμερικανικές) μειοψηφίες και πάλι στην υπηρεσία του εθνικισμού και των εθνικών αγώνων. Οι άνθρωποι σήμερα προτιμούν τη διαφορά, τη μοναδικότητα, το ιδιαίτερο, γιατί αντιπροσωπεύουν αξίες που δεν εναρμονίζονται με την οικουμενική διάδοση ενός μοναδικού μοντέλου ζωής.

Στην κοσμοπολίτικη θεώρηση όμως η ιδέα της αδελφότητας μπορεί να αποκτήσει μια νέα δύναμη. Και αυτό παρά το ότι όλοι οι κοσμοπολίτικοι θεσμοί αποκαλύφθηκαν μεγάλες απογοητεύσεις. Ο ΟΗΕ, για παράδειγμα, είναι πράγματι ένα ομοίωμα της παλιάς ιδέας της «ομοσπονδίας κρατών» σχεδόν όσο ο σοβιετικός διεθνισμός υπήρξε το ομοίωμα της παλιάς ιδέας διεθνισμού. Σε κάθε περίπτωση όμως, αντίθετα με τη διεθνιστική αδελφότητα, η κοσμοπολίτικη αδελφότητα παραμένει μια έντονα ζωτική ιδέα. Εξάλλου, δεν χρειάζεται να είμαστε προφήτες για να το πούμε, η επίδραση της θα αυξηθεί στο μέλλον. Ο κόσμος μας έγινε ένας κόσμος «ενιαίος», είτε μας αρέσει είτε όχι.

Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν όλες σχεδόν οι εθνικές οντότητες δεν μπορούν να λυθούν και μερικές φορές ούτε καν να τεθούν, αν δεν γίνουν αντιληπτά στην προοπτική «πλανητικών λύσεων».

Πολλά κυρίαρχα κράτη έχουν κοινές υποθέσεις, διάφορες κοινωνικές οργανώσεις κινούνται σε περιοχές κοινού ενδιαφέροντος. Η κοσμοπολίτικη αδελφότητα έχει ήδη συνδεθεί τόσο πολύ με την επιβίωση του πλανήτη μας και του ανθρώπινου γένους ώστε έχει γίνει αναγκαιότητα. Αυτός ο ταραγμένος 20ός αιώνας δεν μπορεί να τελειώσει χωρίς να αποκαταστήσει την αδελφότητα ως μια από τις πιο σημαντικές ιδέες της σύγχρονης εποχής.

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ

ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΙΔΕΩΝ

10.9.1995