ΚΩΣΤΆ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗ : Περιδιαβάζοντας το αλφαβητάρι του κόσμου

Περιδιαβάζοντας το αλφαβητάρι του κόσμου

Από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη στο Μεσαίωνα και από την επανάσταση του Γουτεμβέργιου στο Διαδίκτυο

Του ΚΩΣΤΆ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗ

Ο πολιτισμός μας παράγει σήμερα έναν όλο και αυξανόμενο όγκο κειμένων προς ανάγνωση. Βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά, κείμενα στο Διαδίκτυο, blogs, ακόμη και SMS. Περισσότερο ίσως από ποτέ, για να μετέχει κανείς στο σύγχρονο κόσμο είναι αναγκασμένος να διαβάζει. Ζούμε άραγε μια άνθηση της ανάγνωσης; Ή μήπως μια ακόμη μετάλλαξη των αναγνωστικών πρακτικών, τα όρια και τις κατευθύνσεις των οποίων δεν είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε; Ένας τρόπος για να θέσουμε τα σωστά ερωτήματα είναι ίσως μέσα από τη μελέτη της ιστορίας της ανάγνωσης, εγχείρημα εξαιρετικά πολύπλοκο, το οποίο έφεραν σε πέρας με εξαιρετική επάρκεια και βάθος οι επιμελητές και συγγραφείς του “Ιστορία της ανάγνωσης στο δυτικό κόσμο’, δημιουργώντας ένα βιβλίο αναφοράς στο είδος του.

Αρχαία Ελλάδα: Το πέρασμα στη σιωπηλή ανάγνωση

Ο κόσμος της αρχαιότητας ήταν προφορικός κι αναπαραγόταν μέσα από τους μύθους του και τα επικά ποιήματα. Σ' αυτό το πλαίσιο, η ενσωμάτωση του φοινικικού αλφάβητου δεν σήμαινε την εγκατάλειψη της προφορικότητας, αλλά τόνιζε ακόμη περισσότερο κάτι που απασχολούσε ιδιαίτερα τους αρχαίους: το «κλέος», τη φήμη, τη δόξα, που μέσα από τις επιτύμβιες στήλες γίνονταν ακόμη εμφανέστερα.

Ωστόσο, ήδη από τα μέσα του 5ου αιώνα οι αρχαίοι είχαν όχι μονάχα ενσωματώσει την ανάγνωση στην καθημερινή τους ύπαρξη, αλλά είχαν κάνει και τα πρώτα ουσιαστικά βήματα για το πέρασμα από τη μεγαλόφωνη ανάγνωση στη σιωπηλή.

Μια από τις πιο χαρακτηριστικές μαρτυρίες της νέας αυτής αναγνωστικής συνθήκης συναντάμε στους «Ιππής» του Αριστοφάνη (424 π.Χ.), όπου ο Δημοσθένης διαβάζει σιωπηλά ένα χρησμό, ενώ ο Νικίας, που βρίσκεται δίπλα του, τον ρωτάει τι λέει. Από το διάλογο αυτό διαφαίνεται ότι η σιωπηλή ανάγνωση ήταν προνόμιο ορισμένων μονάχα, μιας σημαντικής μειονότητας, στην οποία βεβαίως συμπεριλαμβάνονταν και οι δραματικοί ποιητές. Και τούτο παρά τις δυσκολίες που έθετε η συνεχής γραφή, δηλαδή η μη ύπαρξη μεσοδιαστημάτων ανάμεσα στις λέξεις, τεχνική καινοτομία που εισήχθη πολύ αργότερα, τον70 μ.Χ. αιώνα.

Η ανάγνωση στο ρωμαϊκό κόσμο: Μεταξύ ειληταρίου και κώδικα

Στα χρόνια της πρώτης ρωμαϊκής εποχής η χρήση της γραφής περιοριζόταν στο ιερατικό σώμα και στις τάξεις των ευγενών. Το πλέον διαδεδομένο μέσο ήταν το ειλητάριο, το κυλινδρικό βιβλίο από πάπυρο. Η ανάγνωση του γινόταν κρατώντας το στο δεξί χέρι και ξετυλίγοντας το με το αριστερό, στο οποίο παρέμεναν τα διαβασμένα μέρη.

Την επόμενη περίοδο η κατοχή ελληνικών αντικειμένων έγινε μέσο επίδειξης πλούτου και κύρους και ολόκληρες ελληνιστικές βιβλιοθήκες μεταφέρθηκαν από την Ελλάδα. Ήδη από τότε υπήρχαν έργα που απευθύνονταν σ' ένα μεγαλύτερο και απαίδευτο κοινό, ενώ άλλα προορίζονταν για σχολαστικούς αναγνώστες. Σε πολλές περιπτώσεις ένα έργο, όπως π.χ. το περίφημο «Σατυρικόν» του Πετρώνιου, κάλυπτε ανάγκες μιας μεγάλης γκάμας αναγνωστών: από εκείνους που έβλεπαν σ' αυτό μια άτακτη παράθεση πικάντικων γεγονότων, έως τους πιο     σχολαστικούς, που αναγνώριζαν μια βαθύτερη   αίσθηση ζωής.

Σταδιακά το ειλητάριο έδωσε τη θέση του στο βιβλίο «με σελίδες», τον κώδικα. Ο κώδικας είναι ευκολότερος στην κατασκευή του  και εξοικονομεί γραφική ύλη, αφού καταλαμβάνει και τις δύο όψεις και όχι μονάχα τη μία. Κοστίζει λιγότερο και η χρήση του απελευθερώνει το ένα χέρι, διευκολύνοντας την ανάγνωση. Ταυτόχρονα δίνεται η δυνατότητα στον αναγνώστη να γράφει στο περιθώριο των βιβλίων την ώρα που διαβάζει.

Από τον 20στο ως τον 50στό αιώνα καθιερώθηκε οριστικά. Η διάδοση αυτή δεν είναι άσχετη με την όλο και μεγαλύτερη επικράτηση των χριστιανών, των οποίων τα βιβλία ήταν όλα σε κώδικες.

Ωστόσο, η εποχή κατά την οποία επικράτησε ο κώδικας ήταν η απαρχή μιας περιόδου ραγδαίας μείωσης της ικανότητας για ανάγνωση στον πληθυσμό, με τον αναλφαβητισμό να γενικεύεται-ειδικότερα μεταξύ των γυναικών.

«Πανοραμική» και «τμηματική» ανάγνωση

Μια σημαντική άλλαγή που επέφερε ο κώδικας αφορά την οργάνωση της ύλης πάνω στη «σελίδα». Στο ειλητάριο η ανάγνωση ήταν πανοραμική, μπορούσε κανείς να διατρέξει με το βλέμμα ολόκληρο το κείμενο, που ήταν χωρισμένο σε στήλες. Με τον κώδικα και τον περιορισμό της σελίδας, που εντείνεται με επιπλέον τεμαχισμό των κειμένων σε παραγράφους και  κεφάλαια, η ανάγνωση γίνεται πιο οργανωμένη και άρα ευκολότερη. Ο κώδικας, αν και καθιερώθηκε στο ρωμαϊκό κόσμο σε μια εποχή παρακμής της αναγνωστικής κουλτούρας, αποτέλεσε τελικά μοχλό διάδοσης της ανάγνωσης αλλά και μετεξέλιξης της σ' ένα πιο οργανωμένο σημειωτικό σύστημα. Από την άλλη, η ελεύθερη και ψυχαγωγική ανάγνωση του ειληταρίου έδωσε τη θέση της σε μια ανάγνωση προσανατολισμένη και καταναγκαστική. Στον κώδικα και στις ιδιαίτερες κανονιστικές του αρχές θεμελιώνονται όλες οι εξουσίες της ύστερης αρχαιότητας.

Μεσαίωνας: Προς μια ερμηνευτική του κειμένου

Με τη σταδιακή επικράτηση του Χριστιανισμού και του κώδικα κυριάρχησε κι ένα είδος σιωπηλής ανάγνωσης που αποσκοπούσε στην καλύτερη κατανόηση των κειμένων, στα οποία τώρα αποδίδονταν αλληγορικές διαστάσεις.

Η πιο σημαντική πραγματεία αυτής της περιόδου για την ερμηνευτική ήταν το «De doctrina Christiana» του Αγίου Αυγουστίνου, που κυκλοφόρησε ευρύτερα από το 90 αιώνα και μετά. "Ταυτόχρονα, οι προβληματισμοί γύρω από το νόημα που κρύβεται πίσω από την αρχική ερμηνεία των συντακτικών δομών οδήγησε σε εξελίξεις στη χρήση της στίξης. Έτσι, μέσω της πιο πολύπλοκης στίξης καταγράφεται στο σώμα του κειμένου η ίδια η ερμηνευτική του ανάλυση, ώστε αυτή να γίνεται κατανοητή μέσω της αναγνωστικής διαδικασίας.

Από τη ruminatio στη lectura.

Στις αρχές του Μεσαίωνα το κατεξοχήν βιβλίο ήταν η Αγία Γραφή: αυτό διάβαζαν νυχθημερόν οι μοναχοί, αυτό αποτελούσε τη βάση της πνευματικότητας τους. Δεν είναι τυχαίο που αναφέρονταν σ' αυτή την άσκηση αφομοίωσης και στοχασμού της Βίβλου με τη λέξη ruminatio    (μηρυκασμός). Η ανάγνωση ήταν η πνευματική τροφή των μοναχών, μια «μετάληψη λόγου».

Τα πράγματα θα αλλάξουν άρδην την εποχή του σχολαστικισμού. Από το 12o αιώνα και μετά η ανάγνωση θα περάσει σταδιακά από τα μοναστήρια στους εκπαιδευτικούς θεσμούς, στα σχολεία ή στα πανεπιστήμια; Γίνεται βασικό στοιχείο της εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα, o αριθμός των κειμένων, λογοτεχνικών ή μη, αυξάνεται, με αποτέλεσμα να απαιτείται μια πιο γρήγορη πρακτική, ευνοώντας την πρακτική της σιωπηλής ανάγνωσης έναντι της πιο αργής μεγαλόφωνης.

Ακόμη κι έτσι, το πλήθος των γραπτών έργων ήταν πια υπερβολικά μεγάλο. Εξ ου και η δημιουργία καταλόγων, ευρετηρίων και περιλήψεων που διευκόλυναν την πρόσβαση στη γνώση. Στην ίδια ανάγκη απαντούσε η δημιουργία εγκυκλοπαιδειών, καθώς και λεξικών, γλωσσάριων, ανθολογίων ή επιτομών.

Μεταρρύθμιση, κόρη του Γουτεμβέργιου

Η επανάσταση της τυπογραφίας στα μέσα του 15ου αιώνα σήμανε μια εντελώς καινούργια περίοδο για την ανάγνωση. Παρότι το καινούργιο βιβλίο δεν διέφερε ουσιαστικά στη δομή και την οργάνωση του από τον κώδικα, εντούτοις η εξάπλωση της τυπογραφίας, ευνοώντας την τάση που προϋπήρχε για επιστροφή στις εθνικές γλώσσες, οδήγησε σε μαζική αύξηση του αναγνωστικού κοινού. Στην ανάπτυξη της ανάγνωσης την ίδια περίοδο συντέλεσε αναμφίβολα και η άνοδος του προτεσταντισμού κατά τη διάρκεια της Μεταρρύθμισης. Η συμβολή της επανάστασης της τυπογραφίας στη διάδοση των ιδεών το Λούθηρου αποτυπώνεται παραστατικά σε μια φράση που ήταν ευρύτατα διαδεδομένη ήδη από το 16ο αιώνα: «Η Μεταρρύθμιση; κόρη του Γoυτεμβέργιου».

Από την Αναγέννηση στα «λαϊκά αναγνώσματα»

Ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα έχουμε την κυκλοφορία βιβλίων μικρού σχήματος, των romance. Τα romance είναι μικρά τόσο σε μέγεθος όσο και σε αριθμό σελίδων, πράγμα που ευνοεί την ανάγνωση τους, όσο και την κυκλοφορία τους. Η νέα αυτή μορφή αρχίζει και επηρεάζει και την ίδια τη δημιουργία, που σε ορισμένες περιπτώσεις προσαρμόζεται στο καινούργιο μοντέλο. Παρόμοιας λογικής είναι και οι μπαλάντες στην Αγγλία το ι6ο αιώνα, στη διάρκεια του οποίου κυκλοφορούν τουλάχιστον 3.000 από αυτές. Σε όλη αυτή την περίοδο καινούργια σχήματα, τόσο στο μέγεθος όσο και στον αριθμό των σελίδων, βγαίνουν στο εμπόριο και μια νέα αγορά αναπτύσσεται ραγδαία. Παράλληλα, οι αλλαγές στην τυπογραφική εμφάνιση, στην «υλικότητα» του βιβλίου, συμμετέχουν κι αυτές στη δόμηση του νοήματος, Η ιστορία των διαφόρων αναγνώσεων (λαϊκών ή μη) είναι και ιστορία των τρόπων με τους οποίους εξελίχθηκε ιστορικά η διαδικασία της ιδιοποίησης των κειμένων.

18ος αιώνας: Η επανάσταση της ανάγνωσης

Από τα τέλη του ιδού αιώνα συντελείται μια αληθινή επανάσταση στην ανάγνωση, τέτοια που κάνει ορισμένους συντηρητικούς εκείνης της εποχής, π.χ. στη Γερμανία, να συγκρίνουν τις επιπτώσεις της στην κοινωνία με τις επιπτώσεις της Γαλλικής Επανάστασης. Στην Κεντρική Ευρώπη παίρνει τη μορφή επιδημίας κι εκφράζει αυτή την αλλαγή προτύπου που οι ιστορικοί αντιλαμβάνονται ως το πέρασμα από την «εντατική στην «εκτεταμένη» ανάγνωση.

Αντί ο αναγνώστης να εντρυφεί διά βίου σε συγκεκριμένα κείμενα, η νέα πρακτική επιτάσσει την εξάπλωση της ανάγνωσης ακόμη και για απλή ευχαρίστηση. Η τάση αυτή συνέπεσε με την ταχεία διεύρυνση του αναγνωστικού κοινού στην Κεντρική και τη Βόρεια Ευρώπη, Κι όμως, στην Αγγλία των 6 εκατομμυρίων κατοίκων η αναγνωστική κοινότητα υπολογίζεται περί τις 80.000, δηλαδή στο 1.5%. Σε κάθε περίπτωση, όλα δείχνουν ότι στα τέλη του 18ου αιώνα οι άνθρωποι που ήταν ικανοί να διαβάζουν έχουν σχεδόν τριπλασιαστεί.

Κάτι ακόμη που αξίζει να επισημανθεί είναι η επίδραση που ασκούσαν ειδικότερα στο γυναικείο αναγνωστικό κοινό τα μυθιστορήματα με γυναικεία θέματα. Για παράδειγμα, στην Αγγλία έκαναν θραύση τα μυθιστορήματα του Richardson, που αναπαριστούσαν λεπτομερώς τον κόσμο των γυναικών, ενώ στη Γαλλία η «Νέα Ελοΐζα» του Ρουσό έκανε εβδομήντα εκδόσεις, προκαλώντας λιποθυμίες και λυγμούς. Η αντίδραση, ακόμη και σωματική, που προκαλούσε εκείνη την εποχή η ανάγνωση μπορεί να συγκριθεί σήμερα, όπως σωστά παρατηρεί ο Reinhard Wittmann, μονάχα με «την έκσταση των εφήβων στις ροκ συναυλίες».

«Διαβάζω ό,τι μου αρέσει»: Στην εποχή του Διαδικτύου

Η επικράτηση και στην αγορά του βιβλίου λογικών που ισχύουν για τα άλλα προϊόντα έχει αρχίσει στις μέρες μας να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στις πρακτικές της ανάγνωσης. Η όλο και μεγαλύτερη αμφισβήτηση του «κανόνα», δηλαδή του σώματος των κειμένων που συνιστούν μια παράδοση με την οποία οφείλει κάθε εγγράμματος να εξοικειωθεί, καθώς και η επέκταση του ηδονιστικού δόγματος «διαβάζω ό,τι μου αρέσει» έχουν οδηγήσει σ' ένα νέου τύπου αναγνώστη, που αρκείται μάλλον να «διατρέχει» παρά να «διαβάζει». Λογοτεχνικός κανόνας και παραλογοτεχνία ανεβαίνουν -συχνά και με τις επευφημίες «ειδικών»- στο ίδιο βάθρο. Το ζάπινγκ, ως πρακτική που οδηγεί στη συνεχή αναζήτηση νέου ερεθίσματος, δημιουργεί ένα διαφορετικό πρότυπο ανάγνωσης, στο οποίο έρχεται να προστεθεί και ο αναγνώστης-σέρφερ του Διαδικτύου. Ποιο θα είναι το μέλλον της ανάγνωσης κάτω από αυτές τις συνθήκες; Δύσκολο να προβλέψει κανείς. Ας έχουμε μονάχα στην άκρη του μυαλού μας τα λόγια του Χόρχε Λουίς Μπόρχες ότι η ανάγνωση είναι «μια μορφή ευτυχίας».

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ