Αλέξανδρου Μασσαβέτα : Λατρεία Ατατούρκ, κριτική στον Κεμάλ

Λατρεία Ατατούρκ, κριτική στον Κεμάλ

Του Αλέξανδρου Μασσαβέτα

ανταποκριτή της «Κ» στην Κωνσταντινούπολη

Δεν είμαι το πρότυπο ενός «πρωινού τύπου». Στις 9 π.μ. συνήθως, παλεύω ακόμα με τον Μορφέα. Πλην μιας ημέρας του χρόνου. Την 10η Νοεμβρίου, οι σειρήνες, που ηχούν σε όλη την Τουρκία εις ανάμνηση του θανάτου του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, με πετούν από το κρεβάτι απότομα. Στις 9.05 π.μ. ακριβώς. Μέσα στη μέθη του ύπνου, θυμάμαι τα αναγνώσματα για την 28η Οκτωβρίου 1940, θυμάμαι τη βασική εκπαίδευση στην Τρίπολη, το Τελ Αβίβ και ό,τι έχει να κάνει με σειρήνες.

Εβδομήντα χρόνια τώρα, κάθε 10 του Νοέμβρη, το ίδιο τυπικό. Η Τουρκία παγώνει για ένα λεπτό και θυμάται τον Ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας. Τα αυτοκίνητα σταματούν, ο κόσμος στέκεται ακίνητος στο δρόμο, παραδόσεις και ομιλίες στα σχολεία διακόπτονται, κάποιοι δακρύζουν, κάποιοι προσεύχονται, άλλοι μοιάζουν αδιάφοροι.

Εβδομήντα χρόνια μετά, το βλέμμα του Πατέρα των Τούρκων -επίθετο που του απένειμε η Τουρκική Εθνοσυνέλευση όταν νόμος καθιέρωσε στην Τουρκία τα οικογενειακά ονόματα- εξακολουθεί να αγρυπνάει πάνω από τη χώρα.

Φωτογραφίες του σε όλα τα καταστήματα, εστιατόρια, δημόσια κτίρια, απ' άκρη σ' άκρη της Τουρκίας. Γιγαντοαφίσες με τις ρήσεις του επί παντός επιστητού, από τη σημασία των σιδηροδρόμων για την πρόοδο του τουρκικού έθνους, ως τη δύναμη της κουλτούρας και την ανάγκη προστασίας των δασών.

Προτομές του στα σχολεία. Κάθε πρωί, οι μαθητές των δημοτικών βεβαιώνουν στον «όρκο» με τον οποίο ξεκινούν την ημέρα, ότι θα πορευθούν στο δρόμο που χάραξε.

Προσωπολατρία

Η προσωπολατρία ενίοτε παίρνει διαστάσεις απρόσμενες. Επιχειρηματίας μου είπε ότι συλλέγει Ataturkabilia (όρος δικός του): αναπτήρες, σταχτοδοχεία, στυλό, κούπες, μαξιλαροθήκες, κασκόλ, μπλούζες, μέχρι και μπάλες μπάσκετ με φωτογραφία του ηγέτη. «Δεν είναι προσβλητικό να σβήνετε το τσιγάρο σας πάνω του; Να τον σουτάρετε στο καλάθι;», ρώτησα αστειευόμενος. Πάγωσε.

Για μας, η προσωπολατρία φαντάζει, αν όχι τρομακτική, κωμική. Απομεινάρι, λέμε οι Ευρωπαίοι, μιας άλλης εποχής, συνδυάζοντάς την με καθεστώτα ολοκληρωτικά. Αδικεί την εικόνα μιας χώρας δυναμικής, με ευρωπαϊκές φιλοδοξίες και νεότατο πληθυσμό, που βαδίζει γρήγορα μπροστά. Αδικεί και την κεμαλική ιδεολογία, που πρωτίστως ευαγγελίζεται τον εκσυγχρονισμό. Οι περισσότεροι Τούρκοι θίγονται με τέτοια σχόλια.

«Έχουμε το τελευταίο καθεστώς προσωπολατρίας στον κόσμο», παραπονούνται φιλελεύθεροι Τούρκοι. Αλλά πάντοτε ιδιωτικά, μεταξύ γνωστών. Οποιαδήποτε νύξη δημοσίως μπορεί να θεωρηθεί προσβολή της μνήμης του Πατέρα, σέρνοντας τον υπαίτιο σε περιπέτειες με τις αρχές και τον Ποινικό Κώδικα. Σε μια κοινωνία όπου πνέει ένας άνεμος νεόκοπης ελευθερίας, όπου μεγάλα ταμπού του παρελθόντος γίνονται αντικείμενο συζήτησης (όπως η γενοκτονία των Αρμενίων), το πρόσωπο του Κεμάλ παραμένει εκτός και υπεράνω αυτής.

Οι ιδέες του (Κεμαλισμός) αποτελούν -κατά το Τουρκικό Σύνταγμα- επίσημη κρατική ιδεολογία, αλλά και αντικείμενο κατήχησης στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας. Πολλά από τα στοιχεία του Κεμαλισμού, ωστόσο, τίθενται πια δημόσια σε συζήτηση -και αμφισβήτηση!- ενώ πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν την προσαρμογή του στα δεδομένα της εποχής. Η σχετική συζήτηση γίνεται πια χωρίς το φόβο της σύλληψης ή του εξοστρακισμού. Για τον ίδιο τον ηγέτη ωστόσο, σιωπή.

Θεός, ηγέτης, ιερός, μέθυσος, μοναχικός

Η ταινία «Μουσταφά»

Το πόσο άβολα αισθάνονται οι Τούρκοι με κάθε αναφορά στο πρόσωπο του Πατέρα που ξεφεύγει από τα όρια των σχολικών βιβλίων ήρθε στην επιφάνεια με αφορμή την ταινία «Μουσταφά». Πρόκειται για μια συγκινητική βιογραφία του Ατατούρκ από τον φανατικό θαυμαστή του, δημοσιογράφο και συγγραφέα Τζαν Ντουντάρ.

Ο ωκεανός των βιβλίων και αναλύσεων για τον Ατατούρκ εστιάζει πάντα στις πολιτικές μεταρρυθμίσεις και τη στρατιωτική του καριέρα - στο έργο του. Ο Ντουντάρ θέλησε να πρωτοτυπήσει. Εστίασε στην ανθρώπινη πλευρά του, τον Μουσταφά που γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1883, έλαβε το τιμητικό Κεμάλ («τελειότης») από το δάσκαλό του για τις ικανότητές του στα μαθηματικά, για να καταλήξει σε λαμπρή στρατιωτική καριέρα, νικητής της Μάχης των Δαρδανελλίων, του «Πολέμου της Σωτηρίας» κατά των Ελλήνων, δημιουργός της σύγχρονης Τουρκίας και μεταρρυθμιστής. Ο Μουσταφά Κεμάλ που μεγαλούργησε, αλλά πορεύθηκε στη ζωή μόνος: ο γάμος του με τη Λατιφέ Ουσακλίζαντε, προσωπικότητα χαρισματική αλλά και αυταρχική, διήρκεσε μόλις δύο χρόνια και διελύθη «υπό συνθήκες μυστηρίου».

Η ταινία του Ντουντάρ, η πρεμιέρα της οποίας έλαβε χώρα στην 70ή επέτειο του θανάτου του Ατατούρκ, παρουσιάζει έναν άνθρωπο μοναχικό, με ροπή στο ποτό και «ευαισθησία» στο ασθενές φύλο. Ξεσήκωσε θύελλα επικρίσεων. Ενώ δεν λείπουν οι έπαινοι πολλών --ανάμεσα τους και ο πρώην ΓΕΕΘΑ Γιασάρ Μπουγιούκανιτ- δημοσιογράφοι, αναλυτές, προσωπικότητες αλλά και αναγνώστες των εφημερίδων, κατηγορούν τον Ντουντάρ ότι παρουσιάζει τον Ατατούρκ «μέθυσο» και «ασθενούς χαρακτήρα». Δεν είναι η πρώτη φορά που μια προσπάθεια κατάδυσης στις προσωπικές περιστάσεις του ηγέτη οδηγεί σε κοινωνική αναταραχή.

Παρόμοιες αντιδράσει είχε ξεσηκώσει η έκδοση μιας βιογραφίας της Λατιφέ Ουσακλίζαντε από τη δημοσιογράφο Ιπέκ Τσαλισλάρ. Το προσωπικό αρχείο της τελευταίας βρίσκεται στα χέρια του κράτους, που αρνείται να το δημοσιεύσει.

Μόνο εάν έχει ζήσει κανείς στην Τουρκία αντιλαμβάνεται το σοκ που πρέπει να αντιμετώπισε μεγάλο μέρος του κοινού αντικρίζοντας στη μεγάλη οθόνη τον «Πατέρα» ως ανθρώπινο πλάσμα. Πανέξυπνο, προικισμένο, μελοφυές, αλλά ανθρώπινο. Οι αναγνώστες στις ιστοσελίδες πολλών εφημερίδων κατηγόρησαν τον Ντουντάρ ως «προδότη», «φερέφωνο της Δύσης», «άνθρωπο του Σόρος», ενώ καλούσαν τον κόσμο να μη δει την ταινία και, κυρίως, να εμποδίσει τα παιδιά του να τη δουν. Διαβάζοντας τα σχόλια, θυμήθηκα τις ημέρες που δίδασκα, όταν πρωτοήλθα στην Πόλη, αγγλικά σε ένα νηπιαγωγείο για παιδιά πλουσίων. Στις 10 Νοεμβρίου έπρεπε να ζωγραφίσουν τον Ατατούρκ. Κάθε νηπιαγωγείο και δημοτικό έχει μία «γωνία του Ατατούρκ», έναν πίνακα που φιλοξενεί φωτογραφίες και ρήσεις του Ηγέτη. Την ημέρα εκείνη, τα νήπια είχαν ζωγραφίσει τον Πατέρα με τον γνωστό κοζάκικο σκούφο, τεράστιο σε μέγεθος, αλλά και με μπέρτα, σαν τον Σούπερμαν. Μία άλλη ημέρα, όταν τα ρώτησα τι θα ήθελαν να πουν σε παιδιά άλλων χωρών για την Τουρκία, μου είπαν ομόφωνα ότι θα τους μιλούσαν για τον Ατατούρκ.

Για τον μέσο Τούρκο, ο Ατατούρκ είναι Θεός, ή τουλάχιστον ημίθεος, και η παρουσίαση του με ανθρώπινες αδυναμίες αποτελεί ύβριν. Η οικιακή βοηθός μου, που φοράει μαντίλα, προσεύχεται πέντε φορές την ημέρα, δεν έχει αγγίξει ποτέ αλκοόλ και αποτελεί τον αντίποδα όλων των ιδεών του Ατατούρκ, με κοίταξε αποσβολωμένη όταν τη ρώτησα τι πίστευε για τον Πατέρα. «Πολύ τον αγαπώ, είναι όλη μου η ζωή», μου πέταξε, σαν να ήθελε να με καθησυχάσει. «Και ποτέ δεν θα τον κριτικάρω», μου είπε προειδοποιητικά. «Ο Ατατούρκ για μας είναι ΙΕΡΟΣ, δεν το έμαθες ακόμη»;

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ