Η σεξουαλική ζωή των λουλουδιών

Η σεξουαλική ζωή των λουλουδιών

«Η αναπαραγωγή των φυτών μπορεί να μην έχει τη γοητεία του ζευγαρώματος αρσενικού με θηλυκό που υπάρχει στο ζωικό βασίλειο», υποστηρίζει η βοτανολόγος Madeline Harley, «όμως κρύβει μοναδικούς μηχανισμούς».

Του Κώστα Δεληγιάννη

Για πολλούς, είναι απλώς η μικροσκοπική σκόνη που κολλάει στα ρούχα. Ακόμη χειρότερα, για κάποιους άλλους, είναι η αιτία που ταλαιπωρούνται από αλλεργίες, με έντονη καταρροή, φτέρνισμα και αίσθηση καψίματος στα μάτια. Ο λόγος για τη γύρη, τους γυρεόκοκκους, όπως τους αποκαλούν οι ειδικοί, τα μικρά δηλαδή σφαιρίδια που μεταφέρουν τα σπερματικά κύτταρα ενός φυτού στα ωάρια ενός δεύτερου φυτού του ίδιου είδους. Οι κόκκοι αυτοί παράγονται κατά χιλιάδες, έτσι ώστε να διασπαρθούν σε μια τεράστια ακτίνα, αυξάνοντας την πιθανότητα κάποιοι από αυτούς να φτάσουν στον προορισμό τους. Το φυτό αμβροσία, για παράδειγμα, μέσα σε μόλις 5 ώρες μπορεί να απελευθερώσει έως και 8 δισεκατομμύρια κόκκους γύρης, ενώ η φουντουκιά «μόλις» 500 εκατομμύρια. Όταν λάβουμε υπόψη την παραγωγή γύρης από ολόκληρα δάση, τα νούμερα γίνονται αστρονομικά: μόνο τα δέντρα της κεντρικής και νότιας Σουηδίας απελευθερώνουν σε ετήσια βάση 75.000 τόνους γύρης.

Στην πραγματικότητα, αυτή η σκόνη... δεν είναι σκόνη. Μια εξέταση στο μικροσκόπιο αποκαλύπτει τα περίπλοκα σχήματα και χαρακτηριστικά της γύρης, ότι πρόκειται δηλαδή για τις «τελειότερες μικροσκοπικές δομές που δημιούργησε ποτέ η φύση », όπως γράφει η βοτανολόγος Madeline Harley στο βιβλίο «Γύρη: η κρυφή σεξουαλική ζωή των φυτών», που δημιούργησε μαζί με τον φωτογράφο Rob Kesseler (εκδ. Alexandra Papadakis).

Βασίλειο καλά προστατευμένο

Αυτό, άλλωστε, αποδεικνύουν και οι εικόνες του λευκώματος, τις οποίες ο Kesseler αποτύπωσε με τη βοήθεια ενός ηλεκτρονικού μικροσκοπίου και επεξεργάστηκε με ψευδοχρώματα, ώστε να τονίσει τα εξογκώματα και τις υπόλοιπες λεπτομέρειες κάθε γυρεόκοκκου. Οι εικόνες αυτές «αποκαλύπτουν ένα μικροσκοπικό βασίλειο απίστευτης ποικιλομορφίας», όπως έγραψε το περιοδικό Nature, με κόκκους που το μέγεθος τους κυμαίνεται από 2 εκατομμυριοστά του μέτρου μέχρι και 2,5 χιλιοστά. Η συντριπτική τους πλειονότητα, ωστόσο, μοιράζεται ένα κοινό χαρακτηριστικό: το σκληρό εξωτερικό περίβλημα, την εξίνη, που προστατεύει τα σπερματικά κύτταρα από τους κλιματικούς παράγοντες και την ηλιακή ακτινοβολία σε όλη τη διάρκεια της διαδρομής τους από το ένα φυτό στο άλλο. Η εξίνη είναι τόσο ανθεκτική, ώστε, «αν βρεθεί σε κατάλληλο περιβάλλον, μπορεί να παραμένει ανέπαφη για εκατομμύρια χρόνια», γράφει η Madeline Harley. Ως καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών Saint Martins στο Λονδίνο, ο Kesseler συμμετείχε με τις φωτογραφίες του στο λεύκωμα, για να αναδείξει την ομορφιά των γυρεόκοκκων, η οποία επισκιάζεται από τη γοητεία των λουλουδιών, καθώς αυτοί δεν είναι ορατοί με γυμνό μάτι. Όχι ότι και τα τμήματα των λουλουδιών που αναλαμβάνουν την παραγωγή και τη γονιμοποίηση των γυρεόκοκκων υστερούν σε ομορφιά. Απλώς, μας είναι λίγο έως πολύ οικεία: από τους ανθήρες στους στήμονες όπου σχηματίζονται οι γυρεόκοκκοι στα αρσενικά άνθη, μέχρι το στίγμα του ύπερου στα θηλυκά λουλούδια - όπου καταλήγει η γύρη για να ολοκληρωθεί η επικονίαση. Από εκεί και μετά, μόνο το μικροσκόπιο μπορεί να αποτυπώσει πώς η γύρη απελευθερώνει στο στίγμα τα σπερματικά κύτταρα μέσω ειδικών πόρων στο σκληρό της περίβλημα ή πώς σχηματίζεται ένας δίαυλος, ώστε τα κύτταρα να φτάσουν στα ωάρια και να σχηματιστούν τα φυτικά έμβρυα.

Η ομορφιά είναι σχετική έννοια

Από την άλλη, για έναν επιστήμονα όπως η βοτανολόγος Madeline Harley -ειδικός στη μελέτη της γύρης στους Βασιλικούς Βοτανικούς Κήπους στο Kew-, αυτό που ο καθημερινός άνθρωπος μεταφράζει ως «όμορφο», στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι «λειτουργικό» για τη φύση. Έτσι, αν τα λουλούδια έχουν όμορφα χρώματα ή ευχάριστη μυρωδιά, αυτό οφείλεται στο ότι πρέπει να προσελκύουν έντομα (όπως οι μέλισσες), τα οποία θα μεταφέρουν τους γυρεόκοκκους από τους στήμονες του ενός φυτού στους ύπερους κάποιου άλλου. Έντομα τα οποία έχουν αποκλειστικό κίνητρο την επιβίωση, αφού σκοπός τους είναι να τραφούν με το νέκταρ (κάποιες φορές και με την ίδια τη γύρη) των λουλουδιών, μεταφέροντας άθελα τους τους κόκκους που κολλούν πάνω τους. Άλλωστε, το ελκυστικό είναι σχετική έννοια - κάποια λουλούδια αναδίδουν την οσμή σαπισμένου κρέατος για να προσελκύσουν τις μύγες. Ή, άλλες φορές, αυτή η ελκυστικότητα δεν είναι καν αντιληπτή από τον άνθρωπο: πολλά λουλούδια είναι διακοσμημένα με σχήματα σε υπεριώδεις συχνότητες, οι οποίες είναι ορατές μόνο από τα έντομα. Και βέβαια, κάποιες φορές, η γοητεία είναι απλώς πολυτέλεια: τα φυτά που δεν ανθοφορούν είναι εκείνα τα οποία δεν χρειάζονται τα έντομα για να μεταφέρουν τη γύρη τους - τα λεγόμενα γυμνόσπερμα, όπως τα κωνοφόρα. Σε αυτή την περίπτωση, οι γυρεόκοκκοι έχουν αναπτύξει διαφορετικά χαρακτηριστικά, ώστε να διασπείρονται αποτελεσματικά από τον άνεμο ή τα ρυάκια.

Κορυφαίες... στρατηγικές

Ωστόσο, η προσέλκυση των εντόμων ή η παραγωγή γύρης με... αεροδυναμικές ιδιότητες είναι λίγες μόνο από τις πτυχές της «κρυφής σεξουαλικής ζωής των φυτών» που γνωρίζουν οι επιστήμονες. Άλλωστε, όπως γράφει η Harley, αυτή η σεξουαλική ζωή μπορεί να μην έχει τη γοητεία του ζευγαρώματος αρσενικού με θηλυκό που υπάρχει στο ζωικό βασίλειο, όμως κρύβει στρατηγικές οι οποίες λειτουργούν ως μηχανισμοί άμυνας στην περίπτωση οπού ένας φυτικός οργανισμός δεν μπορεί να διασταυρωθεί με ένα άλλο φυτό του ίδιου είδους.

Εξάλλου, όπως συμπληρώνει η Αγγλίδα βοτανολόγος, «τα φυτά έχουν το μειονέκτημα ότι είναι κυριολεκτικά "ριζωμένα" στη θέση τους, επομένως θα πρέπει να μπορούν να αναπαραχθούν ακόμη και σε έκτακτες περιπτώσεις, όταν, για παράδειγμα, δεν υπάρχουν επικονιαστές». Γι' αυτό και κάποια φυτά χαρακτηρίζονται μόνοικα (όπως η βελανιδιά), αφού ο βλαστός τους παράγει τόσο αρσενικά όσο και θηλυκά άνθη. Στην πιο ακραία περίπτωση, τα λουλούδια πολλών φυτικών ειδών περιέχουν τόσο τα αρσενικά όσο και τα θηλυκά όργανα αναπαραγωγής - υπολογίζεται μάλιστα ότι σε ποσοστό 80 % τα ανθοφόρα φυτά είναι ερμαφρόδιτα.

Από το  «Κ»