Τ. Κατσιμάρδος : Η ξεχασμένη μάχη των Αθηνών (18.11.1916)

Το γαλλικό θωρηκτό «Μιραμπό» βομβαρδίζει από το Φάληρο το κέντρο της Αθήνας. Ευτυχώς τα βλήματα περνούν ξυστά από την Ακρόπολη. Ενα απειλεί τα ανάκτορα (σημερινή Βουλή), ενώ άλλα χτυπούν τον Αρδηττό και τις αποθήκες πυρομαχικών στο Παγκράτι και στα Λιόσια.

18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1916 ΠΟΛΥΝΕΚΡΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ

Η ξεχασμένη μάχη των Αθηνών

Γράφει ο Τ. Κατσιμάρδος

Πριν από έναν αιώνα η Ελλάδα βρίσκεται χωρισμένη στα δύο. Μια κυβέρνηση με τον Ελ. Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη κι άλλη στην Αθήνα του βασιλιά Κωνσταντίνου. Μεταξύ των δύο κρατών έχουν οριστεί σύνορα και αποστρατικοποιημένη ζώνη (Λιτόχωρο-Σέρβια-Γρεβενά)! Ακόμη και στρατιωτικές συγκρούσεις σημειώνονται για τον έλεγχο εδαφών, όπως στην Κατερίνη.

Η κυβέρνηση της Αθήνας, με πρόσχημα τη διατήρηση της «ουδετερότητας» στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, προσφέρει γη και ύδωρ στους Γερμανοβουλγάρους. Η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης έχει κηρύξει τον πόλεμο στις Κεντρικές Δυνάμεις στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ, ενώ δυνάμεις της μάχονται ήδη στο μακεδονικό μέτωπο.

Προδότης ο Ελ. Βενιζέλος και οι βενιζελικοί για το βασιλικό στρατόπεδο, επειδή η συνεργασία τους με τους Αγγλογάλλους καταλύει την κρατική κυριαρχία. Προδότης ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο πολιτικός κόσμος της Παλαιάς Ελλάδας για τους βενιζελικούς, που παραδίδουν το οχυρό του Ρούπελ και την Ανατολική Μακεδονία στους Γερμανοβουλγάρους.

«Μπάτε, σύμμαχοι, αλέστε» ήταν η αμφίδρομη πρόσκληση προς τους εμπολέμους στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις συνθήκες αυτές, τέτοιες μέρες του 1916, κορυφώνεται ο εθνικός διχασμός, όπως ντροπαλά αποκαλείται στην επίσημη ιστορία ο εννιάμηνος εμφύλιος πόλεμος (Σεπτέμβριος 1916 - Ιούνιος 1917). Στις 18 Νοεμβρίου και για ένα εικοσιτετράωρο διαδραματίζεται η πιο παράδοξη ως τότε «μάχη των Αθηνών». Παρόμοια θα αντιμετωπίσει η πρωτεύουσα ξανά με τα Δεκεμβριανά του 1944.

Πρόκειται για την πρώτη μέρα των γεγονότων που έχουν περάσει στην ιστορία ως Νοεμβριανά. Αν ακολουθούνταν ως προς την ονοματολογία το νέο ημερολόγιο (η 18η Νοεμβρίου με το παλιό ημερολόγιο αντιστοιχεί στην 1η Δεκεμβρίου) θα χαρακτηρίζονταν «Δεκεμβριανά Νο 1» ή «Δεκεμβριανά της Δεξιάς».

Διαφορές και ομοιότητες

Η ομοιότητα μεταξύ του 1916 και του 1944, κάθε άλλο παρά εξαντλείται ημερολογιακά. Ο καθηγητής Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, από τους πλέον έγκυρους μελετητές της περιόδου, επιχειρεί μια σειρά παραλληλισμούς. Παρά τις ριζικές διαφορές και τα επίδικα και στις δύο περιπτώσεις:

Η ξεχασμένη μάχη των Αθηνών : Σημειώνεται ξένη στρατιωτική επέμβαση (Αγγλογάλλοι στην πρώτη, Αγγλοι στην άλλη) και ένοπλη «λαϊκή» αντίσταση.

Βομβαρδίζεται η πρωτεύουσα : Οι συγκρούσεις γίνονται περίπου στα ίδια «στρατηγικά» σημεία της πόλης (Φιλοπάππου - Αρδηττός, περιοχή πλατείας Συντάγματος κ.α.).

«Ο παραλληλισμός, γράφει, είναι πλήρης αν τα Νοεμβριανά θεωρηθούν μόνο ως πρώτη πράξη ενός δράματος που ολοκληρώθηκε με την εγκατάσταση της κυβέρνησης Βενιζέλου στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1917...». Την Παρασκευή 18 Νοεμβρίου έληγε το τελεσίγραφο που είχε επιδώσει ο Γάλλος ναύαρχος Φουρνέ. Ο επικεφαλής του στόλου της Αντάντ, που ναυλοχούσε στον Φαληρικό όρμο, ως μια ιδιότυπη κατοχική δύναμη, απαιτούσε την παράδοση δέκα ελληνικών πυροβολαρχιών και άλλου πολεμικού υλικού προκειμένου έτσι να διασφαλιστεί η «ουδετερότητα» της γερμανόφιλης κυβέρνησης του βασιλιά Κωνσταντίνου.

Ύστερα από παλινδρομήσεις η Αθήνα απορρίπτει την αξίωση, με κύρια επιχειρήματα ότι αυτό ήταν εθνικά ταπεινωτικό, δεν το δέχεται ο λαός, και ότι τα όπλα θα παραδοθούν στην κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης για να στραφούν τελικά εναντίον της.

Το κλίμα που επικρατεί στο βασιλικό στρατόπεδο δίνουν εύγλωττα οι τίτλοι των αντιβενιζελικών εφημερίδων στις 17-18 Νοεμβρίου: «Όχι στα όπλα», «Όλοι οι Ελληνες στους στρατώνες», «Παλλαϊκός ενθουσιασμός», «Λαϊκός συναγερμός», «100.000 εθελοντές εις όλην την Ελλάδα - 25.000 εις την Αττικήν», «Συναγερμός λαού υπό τα όπλα». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πλειονότητα του λαού, μέσα από μια στρεβλή αντιπροσώπευση, τασσόταν κατά της ξένης επέμβασης. Εμφανίζεται την ευρύτερη περίοδο οι εκπρόσωποι του γερμανικού ιμπεριαλισμού να καπηλεύονται αντιιμπεριαλιστικά εθνικά αισθήματα. Στην πρώτη γραμμή βρίσκονται οι «Επίστρατοι» (παρακρατικές βασιλικές δυνάμεις), που εξοπλίζονται είτε κατατασσόμενοι στον στρατό είτε ως παραστρατιωτικοί σχηματισμοί.

Την κατάσταση περιγράφει παραστατικά το βενιζελικό «Εθνος» στο τελευταίο φύλλο του πριν γίνει κι αυτό θύμα των Νοεμβριανών:

«Ηρπασαν τα φρούριά μας»

Πολεμικά του «συμμαχικού» στόλου στον Πειραιά τον Νοέμβριο του 1916. Από εκεί θα βαδίζουν προς την Αθήνα και αρκετοί από τους άνδρες τους ουδέποτε θα επιστρέψουν.

«Φαίνεται η Ελλάς ως αγνοούσα ότι η Βουλγαρία και η Γερμανία εισέβαλον εις το έδαφός της. Ότι παρά τας ρητάς εγγυήσεις των κατέλαβον την ανατολική Μακεδονίαν. Ότι ήρπασαν τα φρούριά μας. Ότι ήρπασαν απειρίαν όπλων και πυροβόλων. Ότι ηχμαλώτισαν ολόκληρον σώμα στρατού. Ότι τορπιλλίζουν τα ελληνικά σκάφη. Ότι ερημώνουν την Μακεδονίαν...

Διά να μην κάμωμεν πόλεμον κατά της Βουλγαρίας και της Γερμανίας προ ουδεμιάς θυσίας εδιστάσαμεν. Και ήδη προ ουδεμιάς θυσίας φαινόμεθα διστάζοντες, ίνα κάμωμεν πόλεμον κατά της Αντάντ... (Η κυβέρνηση του Σπ. Λάμπρου) θα ώφειλε να εννοήση ότι ο Ελληνισμός ευρίσκεται εις κρισιμωτάτην στιγμήν της επί χιλιετηρίδος ιστορίας του... Καίτοι δε τοιαύτην εξέλιξιν, τρομακτικήν διά το Κράτος και το έθνος λαμβάνουν τα πράγματα, θέλωμεν να ελπίζωμεν, ότι ο κολοσσιαίος κίνδυνος θα σταματήση τους κυβερνήτας έστω και εις το χείλος της αβύσσου...». (Φύλλο 17ης Νοεμβρίου) Αλλά οι ελπίδες διαψεύστηκαν σε λίγες ώρες.

ΠΑΝΩ ΑΠΟ 130 ΝΕΚΡΟΙ

Ξεπέρασαν τους 130 (30 κυβερνητικοί, 100 Γάλλοι και Αγγλοι) οι νεκροί της «μάχης των Αθηνών» στις κυρίως συγκρούσεις (έγιναν μεμονωμένα επεισόδια σε διάφορα σημεία της πρωτεύουσας). Σύμφωνα με τον υποβαθμισμένο επίσημο κατάλογο της Αθήνας, οι Ελληνες νεκροί ήταν 32 (28 στρατιώτες και 4 αξιωματικοί) και οι τραυματίες 59. Από τους «συμμάχους» αναφέρονται 45 νεκροί και 96 τραυματίες.

ΤΟ 24ΩΡΟ ΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ

Ανταλλαγή πυρών από το Ρουφ έως το Ζάππειο

Η «μάχη των Αθηνών» θα διαρκέσει συνολικά ένα εικοσιτετράωρο (ξημερώματα Παρασκευής - ξημερώματα Σαββάτου 18-19 Νοεμβρίου/1-2 Δεκεμβρίου). Αντιμέτωποι θα βρεθούν περίπου 3.000 Αγγλογάλλοι (συν λίγοι Ιταλοί) και σχεδόν δεκαπλάσιοι κυβερνητικοί (τακτικός στρατός και ομάδες «Επιστράτων»).

 Η πορεία των «συμμαχικών» στρατευμάτων από τον Πειραιά προς το κέντρο της Αθήνας και τα κυριότερα σημεία των συγκρούσεων.

Οι δυνάμεις της Αντάντ, ενώ τα πυροβόλα των πολεμικών πλοίων της στο Φάληρο είναι στραμμένα προς τον Πειραιά και την Αθήνα, ξεκινούν από το λιμάνι προς την πρωτεύουσα. Πορεύονται από τρεις κατευθύνσεις (Συγγρού, Πειραιώς και Π. Ράλλη) για να καταλάβουν προκαθορισμένα σημεία, προκειμένου έτσι να επιβληθούν οι όροι του τελεσιγράφου.

Ο Φουρνέ, όπως προκύπτει από τις πηγές, εκτιμά ότι δεν θα συναντήσει αντίσταση. Αργότερα θα κατηγορηθεί για επιπολαιότητα στους χειρισμούς του και θα αντικατασταθεί. Οι κυβερνητικοί έχουν αρχικώς αμφίσημες διαταγές, αλλά φέρονται αποφασισμένοι να σταματήσουν την «προέλαση». Βρίσκονται οχυρωμένοι σε κομβικές θέσεις, με το δάχτυλο στη σκανδάλη. Η ηγεσία τους, μάλλον, ελπίζει κι αυτή ότι η κρίση θα διευθετηθεί με διαπραγματεύσεις.

Τμήμα της δύναμης των «συμμάχων» (παραδόξως έτσι αποκαλούνται ακόμη και από τον αντιβενιζελικό Τύπο) προχώρησε για να καταλάβει τους στρατώνες στο Ρουφ. Από κει ξεκίνησε το πυρ στις 11 π.μ., σε συνθήκες λίγο θολές, όπως συμβαίνει σε παρόμοιες περιπτώσεις. Επεκτάθηκε αμέσως στους λόφους γύρω από την Ακρόπολη, στο Νεκροταφείο Αθηνών και αλλού, όπου ενεργούσαν άλλα τμήματα που βρέθηκαν αντιμέτωπα με κυβερνητικές δυνάμεις. Στο κτίριο του Ζαππείου είχε προλάβει ήδη να σπεύσει ο Φουρνέ με 300 άνδρες. Βρέθηκε εκεί πολιορκούμενος από παντού, ενώ ορεινό πυροβόλο από τον Αρδηττό έβαλε εναντίον του θραύοντας τη μαρμάρινη όψη του.

Διαπραγματεύσεις στα ανάκτορα

Το ιστορικό φύλλο του «Εθνους» της 17ης Νοεμβρίου

Επί τέσσερις ώρες ανταλλάσσονταν πυρά με θύματα και από τις δύο πλευρές. Μέχρι που διακόπηκε προσωρινά το πυρ, καθώς άρχιζαν διαπραγματεύσεις στα ανάκτορα. Επαναλήφθηκε όμως με μεγαλύτερη σφοδρότητα καθώς έδυε ο ήλιος. Από το Φάληρο άρχισαν να βάλλουν τα γαλλικά πολεμικά (επισήμως έριξαν 30 οβίδες μεταξύ 6 και 7 μ.μ.) εναντίον στόχων στους χώρους των συγκρούσεων και ειδικά όπου βρίσκονταν ελληνικά πυροβόλα και αποθήκες πυρομαχικών (Λιόσια, Παγκράτι). Μεταξύ των άλλων απειλήθηκαν και τα ίδια τα ανάκτορα (βλήμα έσκασε στον ανακτορικό κήπο) ενώ βασιλιάς και πρεσβευτές προσέρχονταν στο εσωτερικό τους.

Τελικά ο Κωνσταντίνος υποσχέθηκε στους πρεσβευτές Γαλλίας, Αγγλίας, Ρωσίας να παραδώσει 10 πυροβολαρχίες αν αποχωρούσαν τα «συμμαχικά» στρατεύματα. Οπως κι έγινε καθώς ξημέρωνε το Σάββατο. Η κυβέρνηση Λάμπρου στις 3.30 το πρωί ανακοίνωνε τη συμφωνία.

Οι Αγγλογάλλοι αναχώρησαν μέσα στο σκοτάδι από Αθήνα προς Πειραιά, συνοδεία ελληνικού ιππικού. Στη γαλλική ιστοριογραφία τα γεγονότα θα αναφέρονται ως Αθηναϊκός ή Ελληνικός Εσπερινός (παραπέμποντας ανεπιτυχώς στον Σικελικό Εσπερινό του 1282). Για τους βασιλικούς της εποχής ήταν μια «μέρα πραγματικής ανεξαρτησίας και απελευθερώσεως». Τα κυρίως, όμως, Νοεμβριανά, με τις απηνείς διώξεις των αντιβασιλικών, άρχιζαν όταν τελείωνε η «μάχη των Αθηνών», όπως θα δούμε την άλλη Κυριακή.

Ερημη πόλη

«Τα καταστήματα εκλείσθησαν, οι οδοί ηρημώθησαν... Ο Βενιζελικός κόσμος (όσος εξακολουθούσε να παραμένει στην Αθήνα) ευρίσκετο υπό το κράτος τρόμου ...

Κάτι μεταξύ κυνηγών και Μπόερς πολεμιστών ωμοίαζον οι εθελοντές οίτινες μη δυνηθέντες ή προλαβόντες να φορέσουν στολήν, εγύριζαν περίπολοι με ρεπούμπλικαν, μάνλιχερ (αυστριακό τουφέκι), ξιφολόγχην και φυσεκλίκια. Πολλοί απ' αυτούς περιφέρονταν με μόνιππα, κατεσκόπευον τα υπερώα, ιδίως των υπόπτων ξενοδοχείων και μπαμ! Εστελλον τα σφαίρας εις τους ελοχεύοντας προδότας...».

Ανά τας ερήμους οδούς ηπλούτο σκότος και σιγή νεκροταφείου, την οποίαν διέκοπτον τα βήματα των περιπόλων...». (Από το χρονικό για τα Νοεμβριανά του δημοσιογράφου Χρ. Χουρμούζιου).

Από τη διακοίνωση της Αντάντ στην έκπτωση του βασιλιά

11 Νοεμβρίου Το κράτος της Θεσσαλονίκης κηρύσσει τον πόλεμο κατά Γερμανίας και Βουλγαρίας. Διακοίνωση της Αντάντ για παράδοση όπλων και πολεμοφοδίων προς την κυβέρνηση των Αθηνών.

13 Νοεμβρίου Σημαδεύονται με κόκκινη μπογιά οικήματα βενιζελικών στο κέντρο της Αθήνας.

16 Νοεμβρίου Εξοπλισμός των Επιστράτων (κρατικές βασιλικές συμμορίες με «εμπνευστή» τον Ι. Μεταξά).

17 Νοεμβρίου Αρχίζουν τα κυρίως Νοεμβριανά, καθώς εκπνέει το τελεσίγραφο της Αντάντ. Προετοιμάζεται πογκρόμ των «ξενοκίνητων αντιβενιζελικών». Διαδηλώσεις με επιθέσεις κατά περιπόλων της Αντάντ, αλλά και βενιζελικών εφημερίδων, ανάμεσα στις οποίες το «Εθνος». Αποβίβαση στον Πειραιά γαλλικών-αγγλικών και ιταλικών αγημάτων.

18 Νοεμβρίου Η εικοσιτετράωρη «μάχη των Αθηνών».

19 Νοεμβρίου και επόμενες μέρες Οι δρόμοι της Αθήνας και άλλων πόλεων της «Παλαιάς Ελλάδος» στο έλεος των ένοπλων Επιστράτων. Μαζικές φυλακίσεις «μελλοθανάτων» και διώξεις για «βενιζελική συνωμοσία» εναντίον του έθνους.

24 Νοεμβρίου Γενικός αποκλεισμός της Ελλάδας από την Αντάντ.

25 Νοεμβρίου Η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης κηρύσσει έκπτωτο τον βασιλιά Κωνσταντίνο.

Τον Νοέμβριο του 1916, κορυφώνεται ο εθνικός διχασμός, όπως ντροπαλά αποκαλείται στην επίσημη ιστορία ο εννιάμηνος εμφύλιος πόλεμος (Σεπτέμβριος 1916 - Ιούνιος 1917)

http://www.ethnos.gr/koinonia/arthro/h_ksexasmeni_maxi_ton_athinon-64709079/

ΑΠΟΙΚΙΕΣ, ΠΡΟΞΕΝΟΙ, ΑΜΦΙΚΤΥΟΝΕΣ

ΑΠΟΙΚΙΕΣ, ΠΡΟΞΕΝΟΙ, ΑΜΦΙΚΤΥΟΝΕΣ

Ι. Ίδρυση αποικίας.

H πίεση των εξωτερικών εχθρών, η αύξηση του πληθυσμού, οι εσωτερικές έριδες, τέλος το επιχειρηματικό πνεύμα και άλλα αίτια, πάντοτε σοβαρά, ενέπνευσαν από πολύ νωρίς στους Έλληνες την ιδέα της αποστολής αποίκων σε χώρες απομακρυσμένες. Όλες σχεδόν αυτές οι αποικίες ιδρύθηκαν επί παραλίων, όπως παρατήρησε ο Κικέρων. Οι άποικοι προσελκύονταν δια διαφόρων τρόπων. Σε μερικές περιπτώσεις μετανάστευε ολόκληρη φρατρία* άλλοτε το Κράτος δημοσίευε προκήρυξη, καλούσε όσους επιθυμούσαν να μεταναστεύσουν·  μερικές φορές εκλεγόταν με κλήρο ένα μέλος από κάθε οικογένεια και εξαναγκαζόταν σε εκπατρισμό· τέλος, όπως συνέβη με τους Θούριους το 443 π.Χ., πολλές πόλεις συνεταίριζοντο τους μετανάστες τους. Αρχικά συμβουλεύονταν το μαντείο των Δελφών για την θέση της μέλλουσας αποικίας και μετά εξέλεγαν ένα οικιστή, στον οποίο δινόταν απόλυτη πληρεξουσιότητα για τον καθορισμό των συνόρων και για την εγκατάσταση της αποικίας. Όταν έφτανε επί τόπου, υπεδείκνυε τους γεωνόμους, οι όποιοι προέβαιναν στην διαίρεση του εδάφους. Μετά την εκλογή του μεριδίου των θεών το υπόλοιπο διανεμόταν εξ ίσου μεταξύ των αποίκων. Ο οικιστής δημοσίευε τους νόμους της νέας πόλης και μετά τον θάνατον του λατρευόταν σαν τοπικός ήρωας.

ΙΙ. Σχέσεις των αποικιών με την μητρόπολη

Οι άποικοι, εγκαταλείποντας την μητέρα πατρίδα, έφερναν μαζί τους  πυρ από την κυριότερη εστία της (Πρυτανείο), με την οποία άναβαν την νέα εστία. Διατηρούσαν την λατρεία των θεοτήτων της μητροπόλεως· πολλάκις απέδιδαν ιδιαίτερες τιμές στον Απόλλωνα, τον θεό που το μαντείο του είχε εμπνεύσει στον αρχηγέτη της αποικίας των την ιδέα της αποδημίας· αποδεχόντουσαν επίσης κάποιους από τους θεούς της χώρας, στην οποία εγκαθίσταντο. Η πολιτική σύνθεση μιας αποικίας είχε στο σύνολο της αντιγραφεί από την μητρόπολη, εξ ου και οι δεσμοί άδολης αγάπης και οικογενειακής, κατά κάποιο τρόπο, στοργής μεταξύ των δυο πόλεων. Η αποικία έστελνε αντιπροσώπους και προσφορές κατά τις εορτές της μητροπόλεως, εξέλεγε δε μεταξύ των πολιτών της τον οικιστή κάθε νέας αποικίας, την οποίαν και μπορούσε να ιδρύσει αύτη με την σειρά της. Οι άποικοι έσπευδαν σε βοήθεια της μητροπόλεως σε ώρα κίνδυνου, ανέμεναν δε και αυτοί επίσης την συνδρομή της σε παρόμοια περιπτώσει. Αποικίες και μητροπόλεις προσπαθούσαν πάντοτε να εξομαλύνουν, χωρίς προσφυγή στα όπλα. Διαφορές που  μπορούσε να παρουσιαστεί μεταξύ τους· έριδες, όπως η εκραγείσα μεταξύ Κέρκυρας και Κορίνθου, ήσαν σπάνιες,  η δε δημοσία γνώμη τις έκρινε αυστηρώς.

ΙΙΙ. Κληρουχίες.

Η ίδρυση κληρουχιών ήταν μια ιδιάζουσα μορφή αθηναϊκών αποικιών, στις περιοχές των σύμμαχων πόλεων. Οι αθηναϊκές κληρουχίες διέφεραν απ’ αυτές των αποικιών ως προς το εξής: Οι μετανάστες παρέμεναν πολίτες Αθηναίοι και δεν είχαν απόλυτη ανεξαρτησία. Κληρουχίες απεστάλησαν κατά τον ΣΤ' και Ζ' αιώνα σε ορισμένες νήσους του Αιγαίου πελάγους και της Θρακικής παραλίας, άλλοτε για ν’ ανακαταλάβουν κατακτηθείσα χώρα, άλλοτε για να επιβάλουν πειθαρχία σε ορισμένα ανυπότακτα μέλη της 'Αθηναϊκής ομοσπονδίας, άλλοτε, τέλος, για να ελαττώσουν τον αριθμόν των πτωχών και ν’ αυξήσουν τους πολίτες των τριών πρώτων τάξεων, οι όποιες όφειλαν να υπηρετήσουν ως οπλίτες. Γινόντουσαν κάτοχοι γαιών, είτε δια καταλήψεως, είτε δια του εξής ιδιορρύθμου συμβολαίου : ότι ο φόρος μιας νήσου θα ελαττωνόταν, σε αναλογία προς τον αριθμόν των κληρούχων, τους οποίους θα δεχόταν. Όταν  η περιοχή επιλεγόταν, διαιρείτο σε τρία μερίδια, το ένα για τους θεούς, το άλλο για τους Αθηναίους, οι οποίοι το εξεμίσθωνα, και το τρίτο για τους άποικους. Αυτοί παρέμεναν πολίτες  Αθηναίοι, ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους, να  παρέχουν στρατιωτική υπηρεσία και περιλαμβάνονταν στους καταλόγους των δήμων, σαν να ήταν κάτοικοι της Αττικής. Επίσης έστελλαν αντιπροσώπους στα Μεγάλα Διονύσια και στα Παναθήναια. Οι κληρούχοι είχαν επίσης την εκκλησία των και άλλα έθιμα κατ’ απομίμηση των Αθηνών· εν τούτοις η αυτονομία των δεν ήταν πλήρης. Ορισμένες δικαστικές υποθέσεις υπαγόντουσαν στην αρμοδιότητα των δικαστηρίων της μητροπόλεως και διεξήγοντο υπό την επίβλεψη Αθηναίου επιμελητού περιβεβλημένου με ευρεία δικαιοδοσία.

IV. Πρόξενοι.

Έτσι  αποκαλούντο ορισμένα πρόσωπα τα οποία ασκούσαν καθήκοντα ανάλογα προς αυτά των σημερινών προξένων. Οι πρόξενοι διορίζονταν από ένα κράτος σε ένα άλλο ξένο κράτος με το οποίο διατηρούσε το πρώτο διαρκείς πολιτικές η εμπορικές σχέσεις και ήταν πολίτες του ξένου κράτους. Το καθήκον του προξένου ήταν να παρέχει την αναγκαία συνδρομή στους πρέσβεις, εμπόρους και άλλους πολίτες του Κράτους που τον διόρισε και, του οποίου ήταν ο επίσημος φίλος. Σε αντάλλαγμα των υπηρεσιών αυτών ελάμβανε ο ασκών τα καθήκοντα προξένου τον τίτλο τού ευεργέτη και διάφορα προνόμια. Στην  Αθήνα γινόταν δεκτός στην Βουλή και την 'Εκκλησία, κατείχε τιμητική θέση στα θεάματα και είχε το δικαίωμα να κατέχει ακίνητα. Το αξίωμα του προξένου ήταν γενικώς κληρονομικό, αναστελλόταν δε προσωρινά, μόνο όταν το Κράτος, εις το οποίον ήταν διαπιστευμένος ο πρόξενος, βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση προς εκείνο, του οποίου ο πρόξενος ήταν υπήκοος.

V. Αμφικτυονίες.

Η ανάμνηση μερικών συμμαχιών, πολύ παλιών, αναζωογονείτο κατά την διάρκεια θρησκευτικών εορτών, που τελούντο από κοινού από κάποια Κράτη· των καλουμένων αμφικτιόνων (και αργότερα αμφικτυόνων), δηλαδή γειτόνων. Έτσι υπήρχε στην Καλαύρια, κοντά στη Τροιζήνα, αμφικτυονική εορτή, στην οποίαν λάμβαναν μέρος ιδίως οι κάτοικοι των λιμένων του Σαρωνικού κόλπου, μια άλλη υπήρχε στην Ογχηστό της Βοιωτίας, στο ιερό του Ποσειδώνα, και μια τρίτη στην Δήλο. Αλλά οι μεγαλύτερες και επισημότερες από τις Αμφικτυονίες  ήταν το Συνέδριο που λάμβανε χώρα δύο φορές τον χρόνο, την άνοιξη στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς και το φθινόπωρο στο ιερό της Δήμητρας στην Ανθήλη κοντά στις Θερμοπύλες. Τα έθνη τα αντιπροσωπευόμενα ήταν δώδεκα, ήτοι: οι Θεσσαλοί, οι Περραιβοί και οι Δόλοπες, οι Μάγνητες, οι Αχαιοί της Φθιώτιδος, οι Μαλιείς, οι Οιταίοι, οι Αινιάνες, οι Λοκροί, οι Φωκείς (οι οποίοι αντικατεστάθηκαν το 345 π.Χ. υπό του Φιλίππου του Μακεδόνος μετά τον Τρίτο Ιερό πόλεμο), οι Βοιωτοί, οι Δωριείς και οι Ίωνες. Η αμφικτυονία συνερχόταν το φθινόπωρο και την άνοιξη κάθε έτους, τόσον στις Θερμοπύλες (πλησίον του ναού της Δήμητρας εις Ανθήλην), όσο και στους Δελφούς (πλησίον του ναού του Απόλλωνα), άλλα το όνομα πυλαία, το οποίον έφεραν εξ ίσου οι συνελεύσεις της άνοιξης και του φθινοπώρου, δηλώνει ότι κατ’ αρχάς οι Θερμοπύλες ήταν ο μόνος τόπος συγκέντρωσης της αμφικτυονίας. Ο σύνδεσμος αυτής με το ιερό των Δελφών δεν εμφανίζεται προ του 590, εποχής του πρώτου Ιερού πολέμου, ο οποίος διεξήχθη με την βοήθεια των Αθηνών κατά των κατοίκων της Κίρρας, οι όποιοι κακοποιούσαν τους προσκυνητές που   ερχόντουσαν από  τη Σικελία και Ιταλία. Οι Αμφικτύονες κατέστρεψαν την πόλη, τους κατοίκους της τους εξανδραπόδισαν. Μετά την εποχή αυτή, ο κυριότερος σκοπός της συγκεντρώσης υπήρξε η επιμέλεια του ναού των Δελφών ως και η τέλεση των Πυθικών αγώνων.

Κάθε  έθνος διέθετε μέσα  στην αμφικτυονία δυο ψήφους εμπιστευμένες σε δυο ιερομνήμονες, οι ψήφοι των Δωριέων είχαν διανεμηθεί μεταξύ των Δωριέων της Δωρίδος και των Δωριέων της Πελοποννησου, οι δε ψήφοι των Ιώνων μεταξύ των Αθηναίων και των Ευβοέων. Εκτός των ιερομνημόνων των εκλεγομένων δια το έτος, κάθε έθνος έστελνε επιπροσθέτως τους πυλαγόρας, τρεις για την Αθήνα, οι οποίοι φαίνεται ότι εκλέγοντο υπό έκαστης συνελεύσεως. Αυτοί υποστήριζαν τα συμφέροντα των πόλεων που αντιπροσώπευαν, άλλα φαίνεται ότι δεν είχαν δικαίωμα ψήφου. Καθένα έθνος έδινε όρκο ότι δεν θα προέβαινε στην καταστροφή άλλων αμφικτυονικών πόλεων η οιανδήποτε παρεμπόδιση ποσίμων υδάτων είτε σε καιρό ειρήνης, είτε σε καιρό πολέμου. Η αμφικτυονία σχεδόν ποτέ δεν αναμίχθηκε σε πολιτικές υποθέσεις προ των μέσων του Δ' αιώνα, άλλα και τότε ακόμη μόνον δείγματα της αδυναμίας αυτής παρέσχε. Διότι καθώς κάλεσε τον Φίλιππο σε βοήθεια της εναντίον των Φωκέων (346) παρασκεύασε την υποδούλωση της Ελλάδος.

(*) Φρατρία χαρακτηρίζεται στην αρχαία Ελληνική κοινωνία μια κοινωνικοπολιτική ομάδα ανθρώπων ενταγμένη τυπικά σε ένα σύνολο με συγκεκριμένους στόχους, επιδιώκοντας κοινούς ιδιοτελείς σκοπούς. Απαρτίζονταν από όμαιμους που είχαν έναν κοινό πρόγονο - γενάρχη, έτρωγαν απ' την ίδια χύτρα και ανέπνεαν τον ίδιο αέρα, προϋποθέσεις κοινής διαμονής. Ετυμολογικά προέρχεται απ' την λέξη Φράτηρ-Φράτερ/Φράτωρ, προερχόμενη απ' τη Μινωική Γλώσσα, όπου δηλώνει τον «αδελφό», μιας και τα μέλη της φρατρίας ήταν «αδέλφια» μεταξύ τους ή αλλιώς «αδελφά γένη».

(1) Στη μιας πλευρά υπάρχει η κεφαλή της Δήμητρας, και στην άλλη ο  ομφαλός των Δελφών, πάνω στον οποίο κάθεται ο Απόλλων κρατώντας κλάδον δάφνης, μπροστά του δε τρίποδας, και τριγύρω η λέξη ΑΜΦΙΚΤΙΟ[ΝΩΝ].

Απόσπασμα από το βιβλίο «Αθήνα» του Γκόου-Ρέϊνακ έκδοση ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ (1930) σε μετάφραση Κ.Δ. Ελευθερουδάκη

Ο Άγιος Ανδρέας και το έθιμο με τις τηγανίτες του

Ο Άγιος Ανδρέας και το έθιμο με τις τηγανίτες του.

Άγιος Ανδρέας ο «Τρυποτηγανάς»

30 Νοεμβρίου, η τελευταία μέρα του μήνα, ή του «Αγ’ Αντριά», του Αγίου Αντρέα δηλαδή, του επονομαζομένου «Τρυποτηγανά».

Σήμερα το έθιμο προστάζει τις νοικοκυρές να τηγανίζουν λαλαγγίτες, τηγανίτες ή λουκουμάδες γιατί αλλιώς ο Άγιος θα τους τρυπήσει το τηγάνι τους. Παλιότερα από το ζυμάρι συνήθιζαν να κάνουν με το δάχτυλο σταυρό στο αμπάρι του σπιτιού, που αποθήκευαν το σιτάρι της χρονιάς, για να παραμένει πάντοτε γεμάτο.

Πώς προέκυψε όμως το έθιμο αυτό;

Δεν είναι και παράξενο που η μέρα τούτη συνδυάστηκε με τηγανιτές λιχουδιές, καθώς είναι μέρα γιορτινή που πέφτει σε περίοδο νηστείας και μάλιστα σε μια εποχή που βγαίνει το πρώτο λάδι της χρονιάς. Έτσι κι αλλιώς στα μέρη μας, με το πρώτο λάδι -όπως και με το τελευταίο- συνήθιζαν να φτιάχνουν λουκουμάδες και λαλαγγίτες για να γλυκαθούν και να το εγκαινιάσουν!

Ο Νίκος Ψιλάκης («Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη», εκδόσεις Καρμανωρ) σημειώνει  πως «….Στα τέλη του μήνα, όμως, έπρεπε να έχουν αλεστεί οι πρώτες ελιές και να έχει φτάσει στο κάθε σπιτικό το καινούριο λάδι. Το τηγάνισμα κατά την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα (ή την παραμονή) έπρεπε να γίνει με λάδι από την καινούρια σοδειά. Η χρησιμοποίηση του καινούριου ελαιολάδου ενσωμάτωνε μια ιδιαίτερη τελετουργία. Συχνά έχυναν το λάδι στο τηγάνι σταυρωτά λέγοντας μιαν ευχή, όπως «καλοκατάλυτο» ή «και του χρόνου». Πιθανότατα πρόκειται για απήχηση των απαρχών, της συνήθειας να μοιράζονται οι πρώτοι καρποί της σοδειάς ή να προσφέρονται στους θεούς».

Αντίστοιχα καταγράφει κι ο Βασίλης Λαμνάτος («Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας«): «Στις καλομέρες του Νοέμβρη γίνεται και το μάζεμα των ελιών, που θα δώσουν το πρωτολάδι κι απ’αυτό θα στείλουν οι νοικοκυραίοι ένα μπουκάλι στην εκκλησιά για το άναμμα των καντηλιών και για την ευλογία του παπά. Με το πρωτολάδι οι νοικοκυρές θα φτιάξουν πάλι και τηγανίτες και γλυκά, συνήθως χαλβά, για να τα μοιράσουν στη γειτονιά και σ’αυτούς που δεν έχουν λάδι. Θα τους δώσουν κιόλας και λίγο σ’ένα μπουκάλι, για να φτιάξουν καμιά λαχανόπιτα, να φάνε και να ευχηθούν και «του χρόνου πιότερο» ή «και του χρόνου να μην το χαρούν τα κιούπια».»

Φυσικά υπάρχει και η θρησκευτική ερμηνεία του εθίμου, που λέει πως «Ο Ιησούς βρισκόταν σε περιοδεία με τους μαθητές του διδάσκοντας και κηρύττοντας, όταν πέρασαν από το χωριό του αποστόλου Ανδρέα. Εκείνος βλέποντάς τους πεινασμένους και διψασμένους τους προσκαλεί στο σπίτι του. Φτάνοντας όμως εκεί, η γυναίκα του τον ενημερώνει ότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά νερό, αλεύρι, λάδι και μέλι. Ο Ανδρέας ανησυχεί, αλλά αμέσως σκεπτόμενος τι μπορεί να γίνει πρότεινε στην γυναίκα του να φτιάξει τηγανίτες, για να φάνε ο Ιησούς και οι μαθητές του». Το περιστατικό αναφέρεται σε κάποιο κείμενο απόκρυφου ευαγγελίου. Έτσι λοιπόν το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τηρώντας την Παράδοση αιώνων, κάθε χρόνο τέτοια μέρα προσφέρει λουκουμάδες με μέλι σε όλους τους παρευρισκόμενους στην πρωινή λειτουργία του.

Ένα ακόμη έθιμο

Αξίζει να αναφέρουμε κι ένα διαφορετικό έθιμο για την ημέρα του Αγ. Αντρέα, που απαντάται σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας.

Ο Λουκάτος καταγράφει, επίσης, πως τη μέρα αυτή «Κάτι που θυμίζει τα πολυσπόρια της γιορτής των Εισοδίων (δηλ. της ίδιας αγροτικής περιόδου) είναι αυτό που γίνεται στην Ήπειρο, την Θεσσαλία, την Ακαρνανία κ.α., να βράζουν καλαμπόκι («Αντριλούσια» ή «μπόλια») και να τα πηγαίνουν στην εκκλησιά να ευλογηθούν, ώστε ύστερα να τα μοιράσουν, για το καλό της χρονιάς, στον κόσμο. Ίσως τούτα τα πολυσπόρια να τα συνήθιζαν κυρίως σε μη ιδιαιτέρως ελαιοπαραγωγικές κοινωνίες, σε κοινωνίες που παρήγαγαν όσπρια και σιτηρά, καθώς ο Νοέμβριος είναι μήνας σποράς και ο Άγιος Αντρέας είχε τη φήμη, λόγω παρετυμολογίας του ονόματός του (Ανδρέας, ανδρείος, αντρειεύω) πως «αντρειεύει» το κρύο, την νύχτα (τη μεγαλώνει) και τα σπαρτά (τα μεγαλώνει, τ’αυξάνει).

Πηγές:

http://www.madeincreta.gr/

http://www.ekriti.gr/

http://firiki.pblogs.gr/

facebook/Σύλλογος Γυναικών Μαλίων