Μπαρούχ ή Μπενεντίκτους Σπινόζα

Μπαρούχ ή Μπενεντίκτους Σπινόζα

Ο ολλανδοεβραίος φιλόσοφος Μπαρούχ ή Μπενεντίκτους Σπινόζα γεννήθηκε στο Άμστερνταμ στις 24 Νοεμβρίου 1632 και πέθανε στις 21 Φεβρουαρίου 1677.

 Το εύρος και η σημασία του έργου του Σπινόζα δεν έγιναν πλήρως κατανοητά παρά μόνο χρόνια μετά τον θάνατό του. Θέτοντας τα θεμέλια για τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα και τη σύγχρονη κριτική της Αγίας Γραφής, περιλαμβανομένων των σύγχρονων αντιλήψεων για το άτομο και, αναμφίβολα, το σύμπαν, θεωρείται ένας από τους μεγάλους ορθολογιστές της φιλοσοφίας του 17ου αιώνα. Το αριστούργημά του, η μεταθανάτια Ηθική, με το οποίο αντιτάχθηκε στο δυϊσμό πνεύματος-σώματος του Καρτέσιου, του χάρισε την αναγνώριση ως ενός από τους σημαντικότερους διανοητές της Δυτικής φιλοσοφίας. Με την Ηθική ο Σπινόζα έγραψε το τελευταίο αδιαμφισβήτητο αριστούργημα στα Λατινικά, στο οποίο οι εκλεπτυσμένες αντιλήψεις της μεσαιωνικής φιλοσοφίας στρέφονται τελικά ενάντια στον εαυτό τους και καταστρέφονται εντελώς. Ο φιλόσοφος Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ δήλωσε ότι από όλους τους σύγχρονους φιλοσόφους "Ή είσαι Σπινοζικός ή δεν είσαι καθόλου φιλόσοφος".

Ο παππούς και ο πατέρας του Σπινόζα ήταν Πορτογάλοι και είχαν υποχρεωθεί από την Ιερά Εξέταση να ασπαστούν τον χριστιανισμό. Μετά όμως την επιτυχή εξέγερση των Ολλανδών εναντίον της Ισπανίας, οπότε και ο φιλελευθερισμός εδραιώθηκε στην Ολλανδία, οι πρόγονοί του κατέφυγαν στο Άμστερνταμ. Η μητέρα του Σπινόζα,η οποία επίσης καταγόταν από την Πορτογαλία, πέθανε, όταν ο γιος την ήταν μόλις έξι ετών. Παράλληλα με τις σχολικές σπουδές του, ο νεαρός Σπινόζα πήρε μαθήματα λατινικής γλώσσας και ενδεχομένως γερμανικής γλώσσας. Ο πατέρας του πέθανε το 1654.

Έχοντας επιδοθεί μεν με ιδιαίτερο ζήλο στη μελέτη της εβραϊκής γραμματείας, αλλά και με δεδομένη την ανεξαρτησία της σκέψης του, ο Σπινόζα δε θα αργήσει να προκαλέσει την αντίδραση της εβραϊκής συναγωγής του Άμστερνταμ, γεγονός που θα οδηγήσει στον αφορισμό του το 1656. Στο μεταξύ ιδιαίτερη επιρροή στη φιλοσοφική σκέψη του Σπινόζα αρχίζει να ασκεί ο χριστιανός και πρώην ιησουίτης Φραντσίσκους φαν ντεν Έντεν, ο οποίος και τον εμύησε ενδεχομένως στην καρτεσιανή φιλοσοφία. Την ίδια περίοδο, ο φιλόσοφος ασχολείται επαγγελματικά με τη λείανση των φακών γυαλιών, τηλεσκοπίων και μικροσκοπίων, χωρίς όμως να χάνει το βαθύτερο ενδιαφέρον του για τη φιλοσοφία.

Το 1660 ο Σπινόζα αποσύρεται στο Ράινσμπουργκ, ένα μικρό χωριό κοντά στο Λέιντεν, προκειμένου να επιδοθεί με συστηματικό τρόπο στην ενασχόλησή του με τη φιλοσοφία. Στο Ράινσμπουργκ συνέγραψε μεταξύ άλλων το 1662 και την Πραγματεία για τη Διόρθωση της Νόησης. Το 1663 μετακινείται στο Βόομποργκ, κοντά στη Χάγη, όπου και μέχρι τον Ιούνιο του 1665 θα ολοκληρώσει τα τρία μέρη του φιλοσοφικού αριστουργήματός του, της Ηθικής, ενώ το 1670 θα δημοσιευτεί στο Άμστερνταμ ανώνυμα η Θεολογικοπολιτική Πραγματεία του, ένα έργο που –αν και το 1674 πέρασε στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων με επίσημο διάταγμα– φέρνει τις ιδέες του Σπινόζα στο κέντρο των κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στην Ολλανδία, προκαλώντας σημαντικό για τα δεδομένα της εποχής ενδιαφέρον, καθώς αναδεικνύει την ιδιαίτερη σχέση και συμβατότητα ανάμεσα στην ελευθερία της έκφρασης, τη θρησκευτική ελευθερία και την άδολη ευσέβεια. Το 1675, λίγο πριν συναντηθεί με τον άλλο κορυφαίο εκπρόσωπο του ορθολογισμού, τον Λάιμπνιτς, με τον οποίο διατηρούσε ζωντανή επικοινωνία, ολοκληρώνει, αλλά δεν εκδίδει την Ηθική του, που κυκλοφορεί αρχικά από χέρι σε χέρι σε ένα στενό κύκλο φίλων του.

Είναι σαφές ότι με το πέρασμα των χρόνων, και ζώντας από κοντά τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της πατρίδας του, ο Σπινόζα μετατοπίζει το ενδιαφέρον του προς το πεδίο της κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Προχωρεί μάλιστα στη συγγραφή της Πολιτικής Πραγματείας του, έργο που, αν και ημιτελές, αποτέλεσε όχι μόνο κείμενο παρέμβασης στα ταραγμένα πολιτικά χρόνια της ολλανδικής πολιτείας, αλλά και κείμενο διαχρονικής αξίας για τον πολιτικό φιλοσοφικό στοχασμό.

Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι, αν και ορθολογιστής, ο Σπινόζα δεν υπήρξε ψυχρός παρατηρητής της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας του καιρού του. Στρατεύτηκε ιδεολογικά στο πλευρό του φιλελεύθερου κυβερνήτη της Ολλανδίας ντε Βιττ, γεγονός που παραλίγο να του στοιχίσει τη ζωή του, όταν στη σύγκρουση των φιλελεύθερων με το μοναρχικό οίκο της Οράγγης ηττήθηκε η παράταξη των αδελφών ντε Βιττ, οι οποίοι και δολοφονήθηκαν.

Ο Σπινόζα πέθανε το 1677 αφήνοντας πίσω τα ελάχιστα υπάρχοντά του, ανάμεσα στα οποία και 160 περίπου βιβλία, που βγήκαν στη δημοπρασία.

Το έργο του Σπινόζα

Ο Μπαρούχ ντε Σπινόζα παρακολουθεί έναν κύκλο ραβινικής διδασκαλίας αλλά συγκρούεται με τη Συναγωγή και γίνεται αντικείμενο αφορισμού. Στρέφεται στη μελέτη των επιστημών και της φιλοσοφίας και εξοικειώνεται με τη φιλοσοφία του Καρτέσιου ενώ ταυτόχρονα μαθαίνει να κατασκευάζει φακούς για μικροσκόπια για να ζήσει. Δημοσιεύει ενόσω ζει δύο βιβλία: τις «Αρχές της καρτεσιανής φιλοσοφίας» (Αμστερνταμ 1663) και ανωνύμως τη «Θεολογικοπολιτική πραγματεία» (Αμβούργο 1670). Η ταυτότητά του όμως αποκαλύπτεται γρήγορα και ο Σπινόζα κατηγορείται ως άθεος και καταδιώκεται.

Τα πράγματα οξύνονται ύστερα από τη μεταθανάτια δημοσίευση της «Ηθικής». Η διατύπωση «με γεωμετρικό τρόπο» των θεωρημάτων της «Ηθικής» και η συνακόλουθη αυστηρή απόδειξη των φιλοσοφικών θέσεων δεν αποκρούονται εύκολα, πράγμα που δυναμώνει το μίσος εναντίον του συγγραφέα. Κύριο μέλημα πολλών φιλοσόφων είναι να αντικρούσουν την περίεργη φιλοσοφία, η οποία ξεκινά από τον Θεό, δεν τον εγκαταλείπει ποτέ και παρά ταύτα ανησυχεί τους θεολόγους και τους θρησκευόμενους φιλοσόφους.

«Η ώρα της σπινοζικής φιλοσοφίας», σύμφωνα με τον Γεράσιμο Βώκο, «σήμανε τον 18ο αιώνα και μάλιστα στη Γερμανία, με αφορμή τη διαμάχη γύρω από τον πανθεϊσμό». Ο καθηγητής αναφέρει ότι ο Σπινόζα και η φιλοσοφία του θα αποτελέσουν το πεδίο μέσα στο οποίο θα συγκρουστούν οπαδοί και αντίπαλοι του γερμανικού Διαφωτισμού, αλλά και το όπλο με το οποίο θα πολεμήσουν οι διαφωτιστές μεταξύ τους όταν αποφασίσουν για το πρόσωπο του Διαφωτισμού που τους ταιριάζει. Το ενδιαφέρον δεν συγκεντρώνεται εν προκειμένω στην ίδια τη σπινοζική φιλοσοφία αλλά στην εκμετάλλευσή της. Από τη διαμάχη αυτή ξεκίνησαν και εδραιώθηκαν οι περισσότερες από τις αντιλήψεις για τη σπινοζική φιλοσοφία. Η διαμάχη έδειξε τη ζωτικότητα της φιλοσοφίας του Σπινόζα καθώς και τον αιχμηρό από πολιτική σκοπιά χαρακτήρα της.

Ως προς το τελευταίο αυτό σημείο αψευδής μάρτυρας είναι ο Χέγκελ, ο οποίος στις παραδόσεις του με αντικείμενο την ιστορία της φιλοσοφίας αναφέρει πως «ο Σπινόζα είναι σταυρικό σημείο στην ιστορία της φιλοσοφίας. Το δίλημμα είναι το ακόλουθο: ή Σπινόζα ή όχι φιλοσοφία». Ο γερμανός φιλόσοφος εντάσσοντας τον Σπινόζα στη γενική πορεία του ανθρώπινου πνεύματος του αφαίρεσε την αιχμηρή ζωντανή παρουσία του και τον κατέστησε υποκείμενο ιστορικής έρευνας. Εξαιτίας του Χέγκελ η σπινοζική φιλοσοφία γίνεται αντικείμενο των ιστορικών της φιλοσοφίας και ενός νηφάλιου, αν όχι ουδέτερου, βλέμματος το οποίο μετρά τα υπέρ και τα κατά χωρίς σχεδόν ποτέ το ίδιο να προδίδει τη θέση από την οποία κρίνει.

Η σπινοζική σκέψη τον 20ό αιώνα

Το 1920 εκδίδεται το βιβλίο του Leon Brunschvicg «Ο Σπινόζα και οι σύγχρονοί του» που, παρά το γνωστό αντιχεγκελιανό μένος του συγγραφέα, συγκροτεί μία από τις κυρίαρχες αντιλήψεις για τη σπινοζική φιλοσοφία: σε αντίθεση με τον Πασκάλ, του οποίου η σκέψη τείνει στην ιδανική μορφή της θρησκευτικής συνείδησης, ο Σπινόζα τείνει στην ιδανική μορφή της φιλοσοφικής αλήθειας. Το ιδεαλιστικό και μάλιστα πνευματοκρατικό πρόσωπο που απέδωσε ο Brunschvicg επικράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η απάντηση ήλθε στα μέσα της δεκαετίας του '60 από τον Althusser που βρίσκει στη σπινοζική σκέψη τα όπλα που του χρειάζονται για να στραφεί εναντίον του διαλεκτικού υλισμού και της διαλεκτικής ως μεθόδου. Σχεδόν την ίδια περίοδο κυκλοφορεί το βιβλίο του Ντελέζ «Ο Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης». Ακολουθεί το 1971 το έργο του Martial Gueroult «Σπινόζα» στο οποίο ο μεγάλος ιστορικός αναλύει πρόταση προς πρόταση τα δύο πρώτα μέρη της «Ηθικής». Το 1981 κυκλοφορεί το βιβλίο του Αντόνιο Νέγκρι «Η άγρια ανωμαλία/Εξουσία και δύναμη στον Μπαρούχ Σπινόζα», το οποίο συντάχθηκε στη φυλακή όπου είχε εγκλεισθεί ο συγγραφέας με την κατηγορία της συμμετοχής στις δραστηριότητες των Ερυθρών Ταξιαρχιών.

Οι συντελεστές των ελληνικών εκδόσεων αφήνουν την ελπίδα ότι στο μέλλον η ελληνική βιβλιογραφία γύρω από τον Σπινόζα θα εμπλουτισθεί με νέους τίτλους. Ηδη υπάρχει σκέψη για τη μετάφραση των έργων του ολλανδού φιλοσόφου «Ηθική» και «Θεολογικοπολιτική πραγματεία», σχέδιο μακροπρόθεσμο αφού η μετάφραση από τα λατινικά, σύμφωνα με τον Α. Ι. Στυλιανού, είναι «ευχάριστη αλλά ταυτόχρονα επίπονη και δύσκολη εργασία».

Πηγές:

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=83820

https://el.wikipedia.org/wiki/Μπαρούχ_Σπινόζα

http://www.u-topia.gr/issues/61/21