ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

Πανόραμα του Ιερού Βράχου. Δεσπόζει με την επιβλητική παρουσία του ο Παρθενώνας. Το ήθος, η ομορφιά και το μέγεθος συνδυασμένα σε ένα αρμονικό σύνολο.

ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

Από τον αρχιτέκτονα, υπεύθυνο της αναστήλωσης του Παρθενώνα, 
Μανώλη Κορρέ

ΠΡΩΤΑΠΡΙΛΙΑΤΙΚΟ πρωινό ψιλόβροχο σε παγωμένο άνεμο μας βρίσκει στα πόδια της Ακρόπολης. Με τους σπουδαστές της Σχολής Καλών Τεχνών και τους καθηγητές τους Σάββα Κονταράτο και Γ. Καρατζόγλου ανεβαίνουμε το μουσκεμένο μονοπάτι, πλάι στο μεγαλόπρεπο Ηρώδειο. Ενώ γύρω το έργο του Δημήτρη Πικιώνη επιβεβαιώνει την αδιάκοπη συνέχεια του ελληνικού πνεύματος. Χιλιάδες τιτιβίσματα στα φρεσκοπλυμένα δέντρα σκεπάζουν σχεδόν τον θόρυβο της πόλης, προετοιμάζοντας τους επισκέπτες-προσκυνητές, του λαμπρότερου ιερού του κόσμου.

Στην είσοδο μας περιμένει ο αρχιτέκτων Μανώλης Κορρές, λιπόσαρκη ασκητική μορφή· με γένια, βγαλμένος λες από τη σχολή του Σωκράτη, ένας σοφός της εποχής μας, ακούραστος, με το χάρισμα να μεταδίδει γνώσεις και εμπειρία ετών.

Πρώτα επέστησε την προσοχή σε όλους να βλέπουμε γύρω. Η κάθε πέτρα, κάθε μεριά του βράχου έχουν τη σημασία τους. Τίποτα δεν είναι τυχαίο στη φύση. Όλοι οι βράχοι είναι κατάλοιπα ενός αρχικά συνεχούς στρώματος που σκεπάζει τον αργιλικό σχιστόλιθο. Ο σκληρός σχιστόλιθος λέγεται και βράχος του Παρνασσού. Αυτά τα πετρώματα σχηματίζονται με την καθίζηση υλικών σε αβαθείς λίμνες. Κάποτε κι εδώ ήταν λίμνη. Το μάρμαρο του Παρθενώνα υπήρξε στις προηγούμενες ζωές του νερό και ασβέστιο. Δηλαδή μικροοργανισμοί και διάφορες ουσίες μεταβολισμένες. Το μάρμαρο, η ύλη με τη μεγαλύτερη αντοχή, μετατράπηκε σε έργα Τέχνης. Οι αρχαίοι συνέδεσαν τη διάρκεια της ύλης αυτής με τη μνήμη. Μέσα από τη μνήμη συντηρείται η συνοχή, ο άξονας που κρατάει συνεκτικά ένα κοινωνικό σύνολο, ιδίως όταν βρίσκεται σε ανταγωνισμό. Το λεξιλόγιο διατηρείται με τη μνήμη. Παρατηρούμε στοιχεία και εμβλήματα που χαρακτηρίζουν άλλους πολιτισμούς συντηρώντας τη μνήμη.

Βασική αιτία που έγιναν τα έργα αυτά από μάρμαρο είναι η αιώνια διάρκεια. Ξεπερνάει την ανθρώπινη ζωή και περνάει στην αιωνιότητα.

Η είσοδος της Ακροπόλεως το 1206. Την περιβάλλει το μεσαιωνικό τείχος. Τα διάκενα μεταξύ των κιόνων των Προπυλαίων είναι χτισμένα με τοίχο.

Λόγω της προνομιακής θέσης, το κέντρο εγκατάστασης δεν μπορούσε παρά να είναι η Ακρόπολη. Ένα άλλο κέντρο ήταν το Ολυμπιείο, ένας βράχος στη θέση του Ζαππείου. Τα δύο κέντρα συνέδεε δρόμος, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, 2.000 έτη πριν την εποχή του. Οι δύο βράχοι επιλέχθηκαν για τα πηγαία νερά. Η Ακρόπολη είχε δύο πηγές στα νότια με 2-5 λίτρα νερό το λεπτό. Οι κάτοικοι έζησαν με ιδανικές συνθήκες χιλιάδες χρόνια εδώ γύρω και συνδέθηκαν με μια λογική ανάπλασης μυθικής μνήμης. Την αθηναϊκή μυθολογία της αυτοχθονίας. Σε αντίθεση με άλλους λαούς - όπως οι Κορίνθιοι, που ήταν νεώτεροι - οι Αθηναίοι είχαν πείσει τον εαυτό τους και τους άλλους ότι ήταν αυτόχθονες. Η αλήθεια είναι ότι ήταν εδώ το 2000 π.Χ. Δημιούργησαν έργα στηριζόμενοι σε μυθολογικές παραδόσεις. Σε όλα συνδυαζόταν η γόνιμη φαντασία και η πολιτική σκοπιμότητα. Η αυτοχθονία τους αποδεικνύεται με τις μυθικές μορφές ανθρώπων-φιδιών που βγαίνουν από τη γη. Οι πρώτοι βασιλείς, οι ήρωες και ιδρυτές έχουν μεικτή υπόσταση ανθρώπου και ζώου. Κλείνουν δυνάμεις της φύσης και ελέγχουν όλο τον κόσμο. Οι Αθηναίοι, με τους υπερφυσικούς προγόνους, δημιούργησαν ένα διαφορετικό πολιτισμό. Η μόνη πόλη, σχεδόν, που δεν ίδρυσε καθόλου αποικίες. Αυτό έχει την εξής σημασία. Μέσω του συστήματος του αποικισμού οι αρχαίες πόλεις-κράτη έλυναν τα πολιτικά τους προβλήματα.

Κοινωνικό φαινόμενο έντονο τον 6ο αι. π.Χ. Στην Αθήνα οι πολιτικές αναταραχές οδήγησαν το πολίτευμα από τη βασιλεία στη δημοκρατία. Ο τελευταίος βασιλιάς, ο Κόδρος, έγινε μύθος. Ο θάνατος του - τοποθετείται μεταξύ 1091-1098 π.Χ. -συνδέθηκε με τη σωτηρία της πόλης, στην πραγματικότητα τον έριξαν οι αριστοκράτες.

Οι Αθηναίοι με τη Βουλή των 500 και τη διακυβέρνηση των 36 ημερών είχαν την ευκαιρία, τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους, να κυβερνήσουν.

Οι μόνοι αυτεξούσιοι είπαν να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες και οργάνωσαν τα πανελλήνια συνέδρια του Ισθμού (φθινόπωρο του 481 π.χ. και άνοιξη του 480 π.Χ.). Ο Μιλτιάδης, ο πρωταγωνιστής της μάχης του Μαραθώνα, ήξερε πολύ καλά από εισβολείς. Είχε μεγάλο κτήμα στη Θράκη και διατηρούσε ένα μικρό στρατό για να το προστατεύει. Στον Μαραθώνα πολέμησαν οι οπλίτες, ισχυροί Αθηναίοι, οι οποίοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να φέρουν πολεμική εξάρτυση και ήταν καλά γυμνασμένοι. Σκοτώθηκαν 192 νέοι, από τα καλύτερα ονόματα της πόλης. Στη Σαλαμίνα χρειάζονταν δυνατοί κωπηλάτες, αλλά όχι απαραίτητα γυμνασμένοι.

Ο πρωταγωνιστικός ρόλος των Αθηναίων στους Περσικούς Πολέμους αναγνωρίστηκε από όλες τις ελληνικές πόλεις και όλοι συμφώνησαν να δημιουργηθεί ένα κοινό ταμείο στη Δήλο, για την αντιμετώπιση ανάλογου κινδύνου. 

Ο ναός χτίστηκε σε αντικατάσταση παλαιότερου ναού που καταστράφηκε από τους Πέρσες. Είναι αφιερωμένος στην Παρθένο Αθηνά, την ασυμβίβαστη θεά του πολέμου, και στην Πολιάδα Αθηνά, την ειρηνική

Ο Παρθενώνας κτίστηκε: 

1. Για να αντικατασταθεί ο παλαιός ναός που καταστράφηκε από τους Πέρσες.

2. Ως σύμβολο ότι οι Αθηναίοι είναι οι πρώτοι.

3. Ως σύμβολο που αποκαθιστά τη μνήμη όλων των Αθηναίων.

Είναι ένα έργο που απευθύνεται σε όλους και στο επίπεδο της καλλιτεχνικής αξιολόγησης, από τα χαμηλά έως τα υψηλότερα επίπεδα τέχνης. Είναι από τα μεγάλα έργα που χαρακτηρίζουν στιγμές. Προσέξτε την πύλη της εισόδου στον Ιερό Βράχο, είναι  ρωμαϊκής εποχής - τότε όλα είχαν ερημώσει. Το υλικό είναι από κλασικό κτίριο (4ου αι. π.Χ.), η   βάση τρίποδα από χορηγικό μνημείο του Νικία. Φαίνεται η ανακύκλωση της αρχαίας ύλης, τα δωρικά μαρμάρινα επιστύλια.

Όταν η Αθήνα ήταν παντοδύναμη δεν είχε τείχη, ήταν ανοικτή με πέντε εισόδους.

Τα Προπύλαια, η είσοδος.

Όλα τα ιερά είχαν ένα πρόπυλο. Είναι στην ίδια θέση όπου ήταν μια μυκηναϊκή πύλη, όπως η πύλη των λεόντων στις Μυκήνες. Υπάρχουν λείψανα. Μετά τη Μυκηναϊκή εποχή με τα τεράστια τείχη και την πολεμική όψη κατασκευάστηκε η είσοδος πρόπυλο. Χώρος για 200 ανθρώπους περίπου, ώστε να αναπαύονται έως ότου ανοίξουν οι πύλες του ναού. Το παράξενο εδώ είναι οι μεγάλοι και μικροί κίονες. Στην κλασική αρχιτεκτονική τα διάφορα μέρη βρίσκονται σε αριθμητικές σχέσεις για να διατηρείται η ισορροπία. Για να λυθεί το πρόβλημα με τις βαθμίδες έβαλε στην πλευρά με τις τέσσερις - η άλλη έχει τρεις - μία, από μαύρη πέτρα. Η μαύρη πέτρα χρησιμοποιείται σε κτίρια για να καλυφθεί η υψομετρική διαφορά και στο Ερεχθείο, για αντίθεση. Αρχίζει να εγκαταλείπεται η επιζωγράφιση των επιφανειών. Χρησιμοποιείται η πολυχρωμία του αυτοφυούς υλικού. Μένουν μόνο τα ανώτερα μέρη χρωματισμένα.

Οι Αρχαίοι, όταν ένωναν τα μάρμαρα και ήθελαν τους αρμούς αόρατους, το πετύχαιναν με καταπληκτική λείανση. Σε άλλες περιπτώσεις τους κάνουν επίτηδες ορατούς, όπως στο ναό της Απτέρου Νίκης. Η γενική ιδέα ήταν να δώσουν μια πλαστικότητα στο οικοδόμημα, ότι είναι ένα άγαλμα, έργο πλαστικής, με αρμούς που δεν φαίνονται, όχι αρχιτεκτονικής. Οι σεισμοί, η κατάρρευση, η διάβρωση εξαφάνισαν τον πλαστικό χαρακτήρα. Επιβίωσε ο τεκτονικός. Δεν θα μπορούσαν να διατηρηθούν τα μνημεία, αν δεν πατούσαν σε βράχο σταθερό, χωρίς παραμόρφωση. Τα Προπύλαια είναι έργο ημιτελές και σώζουν τους οικοδομικούς αγκώνες.

Υπάρχουν τρεις εκδοχές για τη χρήση των αγκώνων:

1. Για το ανέβασμα των ογκολίθων, έδεναν σχοινιά και τους τοποθετούσαν στη θέση τους. Λίγο δύσκολο να στερεωθούν σχοινιά.

2. Για τη στερέωση του ικριώματος. Ακουμπούσαν τα πατάρια, όταν έξυναν και λείαιναν τον τοίχο. Τα πατάρια είχαν μια σκαλιέρα που την κατέβαζαν μισό-μισό μέτρο. Ο τρόπος λειτουργίας της κατασκευής είναι γνωστός και μάλλον δεν υπήρχε λόγος να ακουμπούν στους αγκώνες.

3. Έγραφαν με κόκκινο χρώμα τα μεροκάματα για να αποδεικνύεται η εργασία. Η ακατέργαστη επιφάνεια ήταν μάρτυρας εργασίας ότι έρχεται από το λατομείο. Η εκδοχή αυτή φαίνεται πιθανότερη. Οι προεξοχές, τα άπεργα, αποτελούσαν μανιέρα. Διαθέτουν μια αισθητική, όπου αποδεικνύεται η κατασκευαστική ικανότητα, ακόμη και στο προσωρινό.

 Ανατολική πρόσοψη του Ερεχθείου. Αναπαράσταση του Ζ. Τετά (1847-1848). Θρησκευτικές ή ιστορικές ζωγραφικές παραστάσεις καλύπτουν τους τοίχους κατά την εντελώς αυθαίρετη άποψη του Γάλλου αρχιτέκτονα.

Το Ερεχθείο.

Διαφορετικό από τους άλλους ναούς πατάει σε μια αλφαδιά με σταθερούς κίονες σε ένα ύψος και συνεχή οριζόντια διαίρεση. Εδώ έχουμε μια σύνθεση από τέσσερα διαφορετικά κτίρια σε ένα. Το ένα, η πρόσοψη, σε υψηλότερη στάθμη, 3 μ. Στη δυτική και νότια πλευρά εμφανίζεται διώροφο. Καλλιτεχνική ιδιοτυπία είναι η μαρμάρινη οροφή. Μόνο το μάρμαρο μπορεί να ζει 2.500 χρόνια. Το σύστημα με τις μαρμάρινες δοκούς έχει εισαχθεί από τη Νάξο, όπου εργάζονταν εξαρχής με μαρμάρινες δοκούς. Είναι αντίγραφα ξύλινης κατασκευής, με κολοσσιαίες δοκούς και ξυλόγλυπτα. Στη βάση παρατηρείται συνεχής εναλλαγή στους πλοχμούς, με το κοίλο και κυρτό κορδόνι. Δεν υπάρχει τίποτε δυσκολότερο στην ιστορία της Τέχνης. Παρά τους αυστηρούς κανόνες, πάντα υπάρχει το απρόβλεπτο. Έχουμε αρχαιότερα κτίρια με παρόμοιους πλοχμούς. Οι αρχαίοι το ονομάζουν τροχαλία. Θυμίζει σχοινί που μπαίνει το ένα μέσα στο άλλο, όπως οι κάβοι των πλοίων. Μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη φαντασία του καλλιτέχνη. Οι λεπτομέρειες εκτιμούνται. Ακολουθούν απλές αρχές. Οροθετούν μορφές κάτω και στην κορυφή. Δεν περνάει κατευθείαν στο επιστύλιο. Ο κίονας είναι ένας οργανισμός με πόδια, κεφάλι και από εκεί συνεχίζει μια άλλη οντότητα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση τα κοσμήματα περιορίζονται στο πάνω και κάτω μέρος.

Το Ερεχθείο άρχισε να κτίζεται μετά τη Νικίειο Ειρήνη το 421 π.Χ. Ο Μνησικλής και ο Καλλικράτης φέρονται ως πιθανότεροι αρχιτέκτονες. Ονόματα τεχνιτών βρέθηκαν στα κτίρια. Το ένα τρίτο ήταν Αθηναίοι, ένα τρίτο δούλοι και ένα τρίτο νησιώτες. Για τις ραβδώσεις σε κάθε κολόνα χρειάστηκαν 400 ημέρες συνεχούς, ολοήμερης εργασίας. Τις πρώτες 80 μέρες ο κύλινδρος γινόταν πολύγωνο. Ενενήντα μέρες δούλευαν τα χοντρά, 90 μέρες τα λεπτά και 100 μέρες το τρίψιμο.

Η λείανση επαφής των σπονδύλων απαιτούσε 25 μέρες κάθε πλευρά. Το κιονόκρανο απαιτούσε 15 μήνες εργασία υψηλών προδιαγραφών. Η βάση τρεις μήνες. Είναι τόσο λεπτοδουλεμένα, όπως οι φακοί επαφής. Δεν υπάρχει απόκλιση, έχουν μετρηθεί με πήχεις. Αγγίζουν το ιδανικό. Τα σημερινά έργα φθάνουν μόνο στο χιλιοστό. Σήμερα δεν μπορούν να κατασκευαστούν αυτά τα έργα. Αν μπορούσαν, θα είχαν την ίδια μεγάλη αξία. Δεν υπάρχουν αυτοί οι τεχνίτες. Η πόρτα του Ερεχθείου έχει γίνει σύμβολο όλων των κτιρίων του κόσμου.

Ο Πλούταρχος, 600 χρόνια μετά το κτίσιμο, έγραφε ότι ο Παρθενώνας ήταν ολοκαίνουργιος. Ως το 1600, πριν τους βομβαρδισμούς του Μοροζίνι, τα μνημεία ήταν σε καλή κατάσταση.

Ο Παρθενώνας, κέντρο ιδεολογικής προπαγάνδας, εξυπηρετούσε υψηλές και μέτριες επιδιώξεις. Άρχισε να κτίζεται 30 χρόνια μετά τους Περσικούς Πολέμους, για τρεις κυρίως λόγους:

1. Μετά τη μάχη των Πλαταιών οι Έλληνες έδωσαν όρκο να μη χτιστεί τίποτα νωρίτερα για να κρατηθεί άσβεστη η ανάμνηση της καταστροφής και των νεκρών. Βρέθηκε σχετική επιγραφή στις Αρχάνες της Κρήτης.

2.  Η οικονομική ανασυγκρότηση μετά τον πόλεμο δεν άφηνε περιθώρια για ανάλογα έργα.

3. Έπρεπε να τελειώσει ο πόλεμος, να διώξουν τελείως τους Πέρσες. Ο πόλεμος συνεχίστηκε με τον Κίμωνα - πέθανε το 449 π.Χ. στην εκστρατεία στην Κύπρο, κατά την πολιορκία του Κιτίου.

Αφού υπογράφηκαν οι συνθήκες, τέθηκε το θέμα ανοικοδόμησης των ναών. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν στην Πνύκα. Χρήματα εξασφάλισαν από: α) τα πλεονάσματα του ταμείου μεταλλείων Λαυρίου, β) πλεονάσματα από τα κονδύλια κατασκευών πλοίων, γ) πλεονάσματα από έργα τοιχοδομίας, δ) χορηγίες, ε) συμμαχικό ταμείο - μικρό ποσοστό, ετήσιο κόστος 1,6%.

Για την κατασκευή του Παρθενώνα εργάστηκαν 200 λιθοξόοι και 200-300 μεταφορείς υλικού (μάρμαρα).

Το μεροκάματο - ολοήμερο - ήταν 1 δραχμή. Το εργατικό προσωπικό αποτελούσαν μικροεργολάβοι, συγγενικές παρέες -πατέρας με γιο, γιους, δούλο...

Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Παρθένο Αθηνά, την ασυμβίβαστη θεά του πολέμου και στην Πολιάδα Αθηνά, την ειρηνική.

Αθηνά Παρθένος, ο αρχαιότερος χαρακτηρισμός κατά τη μυθολογία του Ιωάννη Κακριδή Η Αθηνά - η παράδοση συνεχίζεται με την Παναγία (σ.σ.) - ειχε και άλλους χαρακτηρισμούς, όπως Εργάνη, Παλλάς, Νίκη, Πρόμαχος, Γλαυκώπις, Ιππία, Σώτειρα Ταυροβόλος, Παιωνία, Κυπαρισσία κ.ά.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες (Νάσβιλ του Τενεσή) υπάρχει αντίγραφο του Παρθενώνα, αξιόλογο έργο του αρχιτέκτονα Ντίσμπεργκ, χτισμένο με λευκό τσιμέντο και χαλικάκι λευκό από το ποτάμι. Το Μουσείο αυτό έχει τους ίδιους επισκέπτες - 3.000.000 -τον χρόνο με τη δική μας Ακρόπολη. Η Αθήνα έχει κατασυκοφαντηθεί για την ατμοσφαιρική ρύπανση και τα τσάρτερ με τους τουρίστες πάνε απευθείας στα νησιά!

ΘΕΩΝΗ ΠΑΓΚΑΛΟΥ-ΖΕΡΒΟΥ

Ιστορία Εικονογραφημένη τ. 325/1995