Γιώργου Παγουλάτου : Ο καπιταλισμός - πυραμίδα

Σ' αυτή την έγχρωμη αφίσα ο καλλιτέχνης παρουσίασε τα πολλαπλά επίπεδα της καταπίεσης της εργατικής τάξης. Στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται το κράτος, που εξυπηρετεί τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης και λειτουργεί σύμφωνα με τον καπιταλισμό ως προστάτης του ιδιωτικού πλούτου και της ιδιοκτησίας. Κάτω από το κράτος στέκονται οι θρησκευτικοί ηγέτες, κληρικοί και κήρυκες που ενθαρρύνουν την υπακοή και την αποδοχή του status quo, ζητώντας από τις μάζες να αποδεχθούν τη μοίρα τους και να αναζητήσουν την ανταμοιβή τους όχι στη γη, αλλά στην ένδοξη μετά θάνατον ζωή .

Δικαστήριο στη Νέα Υόρκη καταδίκασε τον χρηματιστή Μπέρναρντ Μέϊντοφ σε ποινή κάθειρξης εκατόν πενήντα ετών, με την κατηγορία, μεταξύ άλλων, της εξαπάτησης επενδυτών και του ξεπλύματος χρήματος.

Ο καπιταλισμός - πυραμίδα

Του Γιώργου Παγουλάτου

Το 1997, η γειτονική μας Αλβανία του Μπερίσα παραδόθηκε στο χάος και τον τρόμο της αναρχίας. Αιτία, η κατάρρευση των παρατραπεζών στις οποίες το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού είχε επενδύσει τις αποταμιεύσεις του. Δεν επρόκειτο για πραγματικές τράπεζες, αλλά για επενδυτικά σχήματα βασισμένα στη γνωστή απάτη της «πυραμίδας». Ζωές διαλύθηκαν και αμέτρητες οικογένειες πιθανότατα σήμερα ανατρέχουν ακόμα στην κατάρρευση των πυραμίδων, όπως οι επιβιώσαντες του μεγάλου κραχ του 1929 σημαδεύθηκαν για δεκαετίες από το τραύμα της οικονομικής καταστροφής.

Οι Ανατολικοευρωπαίοι έχουν μια πικρή αυτοσαρκαστική φράση, που συνοψίζει το δέος της μετάβασης από τη βεβαιότητα της κομμουνιστικής μιζέριας στο άγνωστο ενός εξαχρειωμένου καπιταλισμού, όπως ήταν η άγρια εκδοχή άναρχης οικονομίας της αγοράς στα πρώτα χρόνια της μετακομμουνιστικής μετάβασης: «Χθες βρισκόμασταν στο χείλος της αβύσσου. Σήμερα κάναμε ένα μεγάλο βήμα εμπρός»...

Τι ενώνει τις μοίρες των φτωχών Βαλκάνιων, που οι πενιχρές αποταμιεύσεις τους εξανεμίστηκαν δώδεκα χρόνια πριν, με τους κομψούς, εύπορους, σοφιστικέ Αμερικανούς και Ευρωπαίους που αποτέλεσαν τα θύματα ενός σύγχρονου Νεοϋορκέζου απατεώνα ονόματι Μπέρναρντ Μέιντοφ; Ισως το παραλυτικό δέος που προκαλεί ο γρήγορος, εύκολος πλουτισμός. Μια εγγενής τάση, ακόμα και των ελίτ, να εξιδανικεύουν όσους κάνουν πάρα πολλά λεφτά, θεωρώντας ότι πάντοτε ξέρουν τι κάνουν.

Στην περίπτωση Μέιντοφ δεν επρόκειτο για «πυραμίδα» (όπου κάθε νέος επενδυτής πληρώνει τον προηγούμενο και πληρώνεται από τους επόμενους, τους οποίους με τη σειρά του στρατολογεί κ. ο. κ.). Η ύψους 50 δισ. δολαρίων απάτη Μέιντοφ ήταν μια κλασική περίπτωση σχήματος Ponzi - προς τιμήν του απατεώνα που το ανήγαγε σε υψηλή επιχείρηση στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ο κ. Ponzi (ή ο κ. Μέιντοφ) υποσχόταν εξαιρετικά ετήσια κέρδη (12 - 15%) στους χιλιάδες επενδυτές του, που αγνοούσαν ότι χρησιμοποιεί τα κεφάλαια των νέων επενδυτών για να πληρώνει αποδόσεις στους παλιότερους. Και στα δύο «επενδυτικά» σχήματα, το πάρτι κάποτε τελειώνει. Η πηγή νέων πελατών (επενδυτών, καταθετών) κάποια στιγμή στερεύει. Η κορυφή της πυραμίδας έχει βγάλει πάρα πολλά λεφτά και η βάση έχει μείνει στον άσο, αφού δεν έχει βρει κανέναν να τη διαδεχθεί.

Υπό την επιρροή μιας ακραίας χρηματοοικονομικής λογικής, δημιουργίας πλούτου από το τίποτα, η παγκόσμια οικονομία τρεις δεκαετίες τώρα απέκτησε ισχυρά χαρακτηριστικά ενός Ponzi scheme, μιας «πυραμίδας». Επιβραβεύει περισσότερο τη δημιουργία πλασματικού πλούτου, μέσα από χρηματοοικονομικά εργαλεία και «τζιράρισμα» χρήματος, αντί για την παραγωγή νέας πραγματικής αξίας.

Η πληρωμή των προηγούμενων από τους επόμενους είναι, ως ένα βαθμό, αναπόφευκτη. (Αυτό δεν κάνει και το δημόσιο χρέος;) Ο καπιταλισμός ως σύστημα λειτουργεί επιβραβεύοντας την καινοτομία, αμείβοντας πλουσιοπάροχα όσους εισέρχονται πρώτοι ή ακόμα περισσότερο δημιουργούν μια αγορά. Αυτή είναι η τεράστια πηγή δυναμισμού του. Ομως, τις τελευταίες 2 - 3 δεκαετίες, ο χρηματοοικονομικός καπιταλισμός επικεντρώθηκε υπερβολικά στα βραχυπρόθεσμα κέρδη με κόστος τη μακροπρόθεσμη και διατηρήσιμη κερδοφορία. Αυτή η μυωπική λογική αποτυπώνεται στην πίεση των εισηγμένων εταιρειών να εμφανίζουν εντυπωσιακές τριμηνιαίες αποδόσεις, εις βάρος της μακροπρόθεσμης επιχειρηματικής ευρωστίας, των υπομονετικών επενδύσεων και των θέσεων εργασίας. Πρόσφατα, ο «πατέρας» των τριμηνιαίων αποτελεσμάτων δήλωσε ότι τελικά ήταν μια ηλίθια ιδέα. Πολλοί μιλούν ξανά για την ανάγκη ενός καπιταλισμού που δεν θα επιδιώκει αποκλειστικά την πρόσκαιρη απόδοση αξίας στον μέτοχο (shareholder) αλλά τις διατηρήσιμες ωφέλειες σε μετόχους, εργαζόμενους και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (stakeholders).

Ο αφορισμός του κωμικού Γκράουτσο Μαρξ συνοψίζει την ηθική ενός καπιταλισμού - πυραμίδας: «Γιατί να μας ενδιαφέρουν οι επόμενες γενιές; Τι έκαναν ποτέ αυτές για μας;»! Η δημιουργία πλούτου εις βάρος των επόμενων είναι εμφανέστερη στο πεδίο της οικολογικής καταστροφής. Ο καπιταλισμός όπως τον ξέραμε λειτουργεί σαν να ήταν οι φυσικοί πόροι απεριόριστοι. Έπαιρνε από τους επόμενους για να μοιράσει στους παρόντες. Παρήγε πλούτο από την υπερεκμετάλλευση και εξάντληση μη ανανεώσιμων πόρων (νερό, κοιτάσματα υδρογονανθράκων, υπεραλίευση και καταστροφή των δασών). Όπως κάθε αντίστοιχη πυραμίδα, κάποτε το μοντέλο αυτό οικονομικής εκμετάλλευσης καταρρέει. Όταν δεν υπάρχει πια άλλος αφελής επενδυτής να αγοράσει υπερτιμημένες αξίες ή όταν δεν έχει απομείνει άλλος φυσικός πόρος προς εκμετάλλευση.

Ο καπιταλισμός είναι σύμφυτος με τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό. Οπως η δεκαετία του '30 άλλαξε ριζικά τη μεταπολεμική μορφή του, έτσι και η παγκόσμια αυτή κρίση πρέπει να διαμορφώσει έναν διαφορετικό, μεταρρυθμισμένο καπιταλισμό. Με συναίσθηση μακροπρόθεσμου ορίζοντα, περατότητας των φυσικών πόρων, ιστορικότητας των κοινωνιών και ευθύνης για τους επόμενους.

* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Έντυπη ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ