Πάσχου Μανδραβέλη : Η ωφέλιμη ελευθερία

Για τις μουσουλμανικές χώρες  η ελευθερία είναι δευτερεύουσα αξία σε σχέση με την θρησκευτική αρετή

Η ωφέλιμη ελευθερία

Του Πάσχου Μανδραβέλη

Όλοι διακηρύσσουν (και οι περισσότεροι μάλιστα το πιστεύουν) ότι η ελευθερία είναι καλό πράγμα. Το πρόβλημα όμως είναι ότι λίγοι γνωρίζουν γιατί. Άλλοι πιστεύουν στην ελευθερία διότι τους κάνει να νιώθουν καλά και άλλοι διότι χύθηκε αίμα γι' αυτήν. Τι στην ευχή! Τόσοι και τόσοι σκοτώθηκαν για να είμαστε εμείς ελεύθεροι, δεν μπορεί να έκαναν λάθος. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι η ελευθερία είναι κάτι κληρονομικό. Ότι γεννιόμαστε ελεύθεροι και έτσι πρέπει να παραμείνουμε. Ακολουθούν την παράδοση της θεωρίας των φυσικών δικαιωμάτων, η συνοπτικότερη και ίσως καλύτερη διατύπωση της οποίας απαντάται στη «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ»: «Θεωρούμε αυτές τις αλήθειες αυταπόδεικτες, ότι όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι και ότι προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα και αναφαίρετα Δικαιώματα, ανάμεσα στα οποία είναι η Ζωή, η Ελευθερία και η επιδίωξη της Ευτυχίας».

Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτή η μεταφυσική τεκμηρίωση της ελευθερίας είναι ευάλωτη σε αντίθετες μεταφυσικές εξηγήσεις της ανελευθερίας. Αν κάποιος βάλει στη μέση ένα Δημιουργό -ο οποίος δεν μιλάει και πολύ για να μας εξηγήσει τι ακριβώς θέλει- το ένα δόγμα μπορεί να αντικατασταθεί κάλλιστα από το αντίθετό του. Εξάλλου, η δουλεία, η φεουδαρχία και όλα τα ανελεύθερα συστήματα με κάποιες «προτιμήσεις» του Θεού τεκμηριώθηκαν. Οι μεγαλύτεροι καταπιεστές της Ιστορίας «ελέω Θεού μονάρχες» ήταν. Οι άνθρωποι μπορεί να πεισθούν ότι ο Δημιουργός θέλει ελευθερία, αλλά μπορεί να πεισθούν ότι θέλει αρετή και, όπως έγινε στο Ιράν, η «αρετή των μουλάδων» κατίσχυσε της ελευθερίας των πολλών.

Τον 19ο αιώνα ο μεγάλος Άγγλος φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ έδωσε την ωφελιμιστική εξήγηση του αγαθού της ελευθερίας. Ακολουθώντας τις διδαχές του Τζέρεμι Μπίνθαμ, ο οποίος διατύπωσε την «αρχή της ωφελιμότητας» (σκοπός της πολιτικής είναι «η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τους περισσότερους ανθρώπους»), τεκμηρίωσε με απλά και πολύ κατανοητά επιχειρήματα την ανάγκη της ελευθερίας της έκφρασης και επηρέασε τη βρετανική (και συνακόλουθα την πολιτική όλων των δυτικών χωρών) να φιλελευθεροποιήσουν τις νομοθεσίες τους. Στο «Περί Ελευθερίας» ο Μιλ κάνει μια εκπληκτική τρίπλα στους αναγνώστες του καιρού του που φοβούνταν ότι η ελευθερία του λόγου θα εισαγάγει δαιμόνια -καινά μεν, δαιμόνια δε- στην κοινωνία. «Τι έχουμε να φοβηθούμε;» ρωτούσε ο Μιλ. Αν οι ιδέες, οι απόψεις που δημοσιοποιούνται είναι καλές, τότε η κοινωνία βρίσκεται στο κέρδος. Αν οι ιδέες που ελεύθερα δημοσιοποιούνται είναι κακές, τότε εκτίθενται και θωρακίζουν τις καλές απόψεις που ήδη έχουμε. Γι' αυτό αφήστε τον κόσμο να εκτίθεται και στο τέλος θα έχουμε κέρδος, έτσι κι αλλιώς.

Η τεκμηρίωση της ελευθερίας της έκφρασης από τον Τζον Στιούαρτ Μιλ ήταν πλήρης. Πολλοί όμως διέκριναν κενά στην τεκμηρίωση της ελευθερίας της δράσης των ανθρώπων. Έναν αιώνα σχεδόν μετά ήρθε ο συκοφαντημένος στην Ελλάδα Φρίντριχ Χάγιεκ για να συμπληρώσει το κενό...

Μια απλή σκέψη του Χάγιεκ

Στο βιβλίο του «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας» ο Φρίντριχ Χάγιεκ κάνει μια απλή σκέψη. Σε οποιαδήποτε στιγμή της ανθρωπότητας, σε κάθε κοινωνικό σύνολο υπάρχουν χιλιάδες προβλήματα προς επίλυση που επιδέχονται δισεκατομμύρια επί δισεκατομμυρίων συνδυασμούς. Κανείς, μα κανείς δεν ξέρει εκ των προτέρων την άριστη λύση ή έστω την καλύτερη λύση. Αυτή την αναγνωρίζουμε εκ των υστέρων αφού υπάρξουν εκατομμύρια προσπάθειες, οι περισσότερες αποτυχημένες, άλλες μερικώς αποτυχημένες, άλλες μερικώς επιτυχημένες κι άλλες επιτυχημένες.

«Το βασικό επιχείρημα υπέρ της ατομικής ελευθερίας», γράφει ο Χάγιεκ, «βασίζεται κυρίως στην παραδοχή ότι όλοι μας αγνοούμε πολλούς από τους παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται η επίτευξη των σκοπών μας και η ευημερία μας… Επειδή λοιπόν κάθε άτομο γνωρίζει πολύ λίγα πράγματα και -ιδιαίτερα- επειδή σπάνια ξέρουμε ποιος από εμάς γνωρίζει καλύτερα, εμπιστευόμαστε τις ανεξάρτητες και ανταγωνιστικές προσπάθειες πολλών ανθρώπων για να επιφέρουν την εμφάνιση αυτού που, όταν το δούμε, θα το θέλουμε.»

Εδώ πρέπει να προσέξουμε τη διαφορά: «για να επιφέρουν την εμφάνιση αυτού που, όταν το δούμε, θα το θέλουμε». Στις άπειρες λύσεις που υπάρχουν για ένα πρόβλημα μπορούμε να δοκιμάσουμε μία ή δύο λύσεις διά του κεντρικού σχεδιασμού, ή μπορούμε να δοκιμάσουμε εκατομμύρια, αφήνοντας τους ανθρώπους ελεύθερους να μας προτείνουν. Το σημαντικό είναι ότι διά της ελευθερίας δοκιμάζουν πολλοί τη λύση ενός προβλήματος. Έχουμε θεωρητικά άπειρες προσπάθειες, από τις οποίες κάποιες είναι επιτυχείς, αλλά οι περισσότερες αποτυγχάνουν. Δεν ξέρουμε όμως εκ των προτέρων ποιες θα πιάσουν και χειρότερα: δεν ξέρουμε ποιες θέλουμε. Αφού τις δούμε θα πούμε «α! Τι ωραίο κινητό είναι αυτό! Θέλω να το πάρω». Πριν όμως από το iphone ή το Nokia υπήρξαν εκατομμύρια άλλες προσπάθειες για τις οποίες είπαμε «τι χάλια πράγμα είναι αυτό! Ευχαριστώ δεν θα πάρω». Και όχι μόνο σε μοντέλα κινητών, αλλά και σε πρωτόκολλα τηλεφωνίας και σε μεθόδους επικοινωνίας και, και, και…

Η ελευθερία είναι η δυνατότητα να βελτιώνουμε πράγματα διά άπειρων δοκιμών και λαθών, είναι μια μέθοδος εξέλιξης. Κάποιος θα δοκιμάσει το «α» και θα αποτύχει, κάποιος το «β» και θα αποτύχει κάποιος το «αβγ» και θα αποτύχει μέχρι που κάποιος θα δοκιμάσει το «κλμ» και θα πούμε αυτό είναι! Αυτό θέλουμε! Γι' αυτό η ελευθερία είναι σημαντική διότι το «κλμ» που θέλουμε, δεν ξέρουμε ότι το θέλουμε πριν το δούμε, και για να το δούμε πρέπει να επιτρέψουμε σε κάποιον να το κάνει. Και όχι μόνο αυτό: μπορεί το «κλμ» να βολεύει τώρα, αλλά να μην είναι το τελειωτικό που θέλουμε. Μπορεί αργότερα κάποιος να σκεφθεί το «ακλμ», που να είναι βολικότερο και καλύτερο. Αλλά δεν θα το ξέρουμε αν δεν τον αφήσουμε να δοκιμάσει, ακόμη κι αν δοκιμάζοντας, το πιθανότερο είναι να αποτύχει. Όπως λέει ο Χάγιεκ: «Η ελευθερία είναι σημαντική επειδή ακριβώς δεν ξέρουμε πώς θα τη χρησιμοποιήσουν τα άτομα». Και γι' αυτό, όπως απέδειξε η ιστορία, είναι αφάνταστα παραγωγική. Δηλαδή ωφέλιμη…

Ιnfo

- Τζον Στιούαρτ Μιλ, «Περί Ελευθερίας», εκδ. Επίκουρος

- Τζον Στιούαρτ Μιλ, «Ωφελιμισμός», εκδ. Πόλις

- Τζον Στιούαρτ Μιλ, «Αυτοβιογραφία», εκδ. Κούριερ

- Φ. Α. Χάγιεκ, «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας», εκδ. Καστανιώτη

Έντυπη ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ