«Ο πατέρας μου, Ανδρέας Εμπειρίκος»

Λεωνίδας Εμπειρίκος

«Ο πατέρας μου, Ανδρέας Εμπειρίκος»

Ο 50χρονος ιστορικός Λεωνίδας Εμπειρίκος αφηγείται στο «Κ» ιστορίες από τα «περίεργα» παιδικά του χρόνια, με αφορμή την έκδοση των χαμένων επιστολών του μεγάλου υπερρεαλιστή.

Της Όλγας Σελλά

Νονός του ήταν ο Οδυσσέας Ελύτης και καθημερινός οικογενειακός του κύκλος ο Τσαρούχης, ο Εγγονόπουλος, ο Σαχτούρης, ο Βαλαωρίτης, ο Καρούζος... Ο 50χρονος ιστορικός Λεωνίδας Εμπειρίκος, γιος του σουρεαλιστή ποιητή και ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκου, μεγάλωσε σ' ένα περιβάλλον που απείχε πολύ από την καθημερινή πραγματικότητα των συνομηλίκων του. Βέβαια, για εκείνον «ήταν εντελώς φυσικό, ήταν οικογένεια. Ήταν φίλοι των γονιών μου και δεν είχα καμιά συνείδηση ότι θα μπορούσε ύστερα από χρόνια να φαίνεται μυθιστορηματικό», λέει στο «Κ». Και για τους συμμαθητές του μικρού, τότε, Λεωνίδα, αυτός ο κόσμος ήταν κάτι ιδιαίτερο. «Δεν έδιναν, βέβαια, σημασία στον πατέρα μου. Περισσότερο τους έκανε εντύπωση ότι γνώριζα τον Ελύτη, τον Σεφέρη και τον Τσαρούχη. Δεν ήταν ο Εμπειρίκος που μετρούσε. Τον ήξεραν αργότερα μόνο οι ανοιχτόμυαλοι καθηγητές μου στο Κολλέγιο, δεξιοί και αριστεροί, ως τον εισηγητή του υπερρεαλισμού. Ως ένα περίεργο φαινόμενο στα ελληνικά γράμματα. Αξιομνημόνευτο, αλλά παράδοξο. Και αιρετικό». Μάλιστα, ένας καθηγητής του στο Γυμνάσιο, χωρίς να γνωρίζει ποιος είναι ο Λεωνίδας, του είχε πει ότι ο Εμπειρίκος ήταν ένας «άγνωστος, μέτριος ποιητής και της υποδεκάρας!».

Ασφαλώς έχει κρατήσει πολλά από εκείνη την εποχή, από εκείνες τις παρέες των γονιών του. Άκουγε τις συζητήσεις τους, τις διαφωνίες τους, έμαθε από μικρός για τα ρεύματα της λογοτεχνίας και της ψυχανάλυσης, αλλά κυρίως κράτησε μια θαυμάσια ανάμνηση και μια ακριβή κληρονομιά. Μια κληρονομιά που αντιμετωπίζει «σαν δώρο αλλά και σαν βάρος». Κυρίως γιατί πρέπει τώρα -μόνος πια, μετά το θάνατο της μητέρας του Βιβίκας- να διαχειριστεί και να φροντίσει το αρχείο του πατέρα του. Ένα αρχείο που όλοι νόμιζαν χαμένο και βρέθηκε τυχαία σε βαλίτσες, στην αποθήκη της γιαγιάς του. Γράμματα, χειρόγραφα, πρώτες γραφές έργων και, βέβαια, φωτογραφίες από τις πολλές και εξαιρετικές που έβγαλε ο Ανδρέας Εμπειρίκος.

Πρώτος καρπός της αναπάντεχης ανακάλυψης του χαμένου αρχείου είναι το βιβλίο «Γράμματα στον πατέρα, τον  αδελφό του Μαράκη και την μητέρα (1921-1935)», έκδοση που κυκλοφορεί από την «Άγρα», όπως και το υπόλοιπο έργο του Εμπειρίκου.

 1. Αγκαλιά με τον φίλο του, Οδυσσέα Ελύτη, 2. Στην ταβέρνα «Κρίνος» με τη σκυλίτσα Ντας

Ένα σπίτι γεμάτο κόσμο

Συχνοί επισκέπτες στο σπίτι των Εμπειρίκων στη Νεοφύτου Βάμβα ήταν οι Καραγάτσηδες. Η συναναστροφή ξεκίνησε με τη γυναίκα του Μ. Καραγάτση, τη Νίκη, λόγω της κοινής ανδριώτικης καταγωγής με τον Εμπειρίκο. Και βεβαίως, λόγω της ζωγραφικής, αφού η Βιβίκα Εμπειρίκου μαθήτευσε δίπλα στη Νίκη Καραγάτση και στον Τσαρούχη. «Είχε πολύ ταλέντο η μητέρα μου. Αλλά δεν έγινε ποτέ ζωγράφος», λέει ο Λεωνίδας Εμπειρίκος. Με τον Καραγάτση έγιναν πολύ φίλοι, χωρίς να είναι ποτέ κολλητοί. Άλλωστε, «ο Καραγάτσης δεν ήταν υπέρ του υπερρεαλισμού. Δεν του ταίριαζε η ποίηση του πατέρα μου. Του άρεσε όμως πολύ ο "Μέγας Ανατολικός" και ήταν ένας από τους τρεις ανθρώπους που γνώριζαν το κείμενο σχεδόν όλο. Οι άλλοι δύο ήταν η μητέρα μου και ο Ελύτης». Όμως, ο Ανδρέας Εμπειρίκος «εκτιμούσε πολύ ως μυθιστοριογράφο τον Καραγάτση. Έλεγε ότι η ελληνική πεζογραφία στερείται μεγαλόπνοης γραφής, πλην 4-5 ανθρώπων. Μέσα σ' αυτούς, πρώτον έβαζε τον Καραγάτση ».

Ο Λεωνίδας ήταν μόλις τριών ετών όταν πέθανε ο Καραγάτσης, αλλά έχει έντονη την ανάμνηση του. Σήμερα δεν σταματάει να λέει ότι μεγάλο μέρος της βασικής του παιδείας προέρχεται από τον πατέρα του. «Ήταν ο πιο μορφωμένος άνθρωπος που γνώρισα από κοντά. Ήταν ο άνθρωπος με τη μεγαλύτερη φιλοσοφική παιδεία που ήξερα μέχρι που έφυγα για σπουδές στο Παρίσι», λέει στο «Κ». Τον μάθαινε γεωγραφία και ιστορία και είχε το προνόμιο να γνωρίζει πολλά και σημαντικά γεγονότα του 20ού αιώνα προσωπικά. Με τον γιο του είχαν διαφορά 57 ολόκληρα χρόνια, πολύ μεγαλύτερη από τον μέσο όρο των πατεράδων. «Είναι καλός ο παππούς;» τον ρωτούσαν όταν έβγαιναν έξω. «Είχε κάτασπρα μαλλιά και είχε ύφος παππού». Του έλεγε πολλές ιστορίες, που τις είχε ζήσει αληθινά. Για τη Ρουμανία όπου γεννήθηκε, για τη Ρωσία -τόπο καταγωγής της μητέρας του-, για τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, τον κύκλο των υπερρεαλιστών και των ψυχαναλυτών που γνώρισε στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου, τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και την ομηρία του, αργότερα, από την ΟΠΛΑ, στα Δεκεμβριανά. «Ε, αυτό σε κάνει να έχεις μια πολύ μεγαλύτερη επαφή μ' ένα παρελθόν που δεν είχαν τα άλλα παιδιά. Οπότε και με την ιστορία, τη γεωγραφία, τη φιλοσοφία και εν μέρει τη λογοτεχνία είχα πιο άμεση επαφή ».

Όσο ήταν μικρός ο Λεωνίδας, δεν του διάβαζε τα ποιήματα του ο πατέρας του. Όταν πήγε στο Γυμνάσιο όμως, άρχισε να του διαβάζει στίχους από γνωστά ή ανέκδοτα ποιήματα. «Μου είχε διαβάσει και αρκετά κομμάτια από τον "Μεγάλο Ανατολικό", όχι τα ερωτικά όμως. Εγκυκλοπαιδικής φύσεως ή με γεωγραφικές πληροφορίες».

Στον Ανδρέα Εμπειρίκο δεν άρεσε καθόλου η κριτική. Γι' αυτό πάντα έκανε θετικά σχόλια για άλλους λογοτέχνες. Οι συναναστροφές και οι παρέες στο σπίτι σταμάτησαν στη δικτατορία. Οι πιο στενοί του φίλοι έφυγαν στο εξωτερικό. Ο κοινωνικός κύκλος περιορίστηκε και ο Εμπειρίκος αφιερώθηκε στην οικογένεια. Ο Βαλαωρίτης τού έκανε πρόταση να πάει στην Αμερική, για να διδάξει σε πανεπιστήμιο. Εκείνος όμως του έγραψε ότι «δεν μπορώ, έχω μεγάλη κατάθλιψη, αλλά δεν θεωρώ σωστό να φύγω από μια χώρα στην οποία δεν διώκομαι».

 Ο Ανδρέας Εμπειρίκος με τον γιο του, Λεωνίδα.

«Μπουρζουάδικη επιστήμη»

Κι αν για την ποίηση του Εμπειρίκου, αυτή την περίεργη και την ιδιαίτερη, κάποιοι ήξεραν λίγα πράγματα, για την ψυχαναλυτική του ιδιότητα ήξεραν ακόμη λιγότερα. «Η εικόνα που υπάρχει σήμερα για τον Εμπειρίκο δεν υπήρχε καθόλου τη δεκαετία του '60 », σχολιάζει ο Λεωνίδας. «Ούτε οι αριστεροί ούτε οι δεξιοί μου φίλοι έδειχναν κατανόηση για την ψυχανάλυση τότε. Για τους μαρξιστές ήταν μια μπουρζουάδικη και ατομικιστική επιστήμη, σε ευθεία αντίθεση με τον μαρξισμό. Μόνο αργότερα, ένα μέρος των αριστερών μου φίλων προσέγγισαν διαφορετικά το έργο του. Ήταν η αιρετική ομάδα του ΚΚΕ Εσωτερικού, επηρεασμένη από τον Άγγελο Ελεφάντη. Μόνο τότε αισθάνθηκα κι εγώ ότι βλέπουν διαφορετικά τον πατέρα μου. Αλλιώς, θα αισθανόμουν ένας περίεργος τύπος, που είναι γιος ενός περίεργου ανθρώπου». Αυτή την αίσθηση του ιδιαίτερου την κουβαλούσε για πολλά χρόνια ο Λεωνίδας, «και δεν μου έχει φύγει τελείως», ομολογεί. «Τώρα πια το διασκεδάζω και το έχω αντιστρέψει. Το θεωρώ ένα θετικό στοιχείο μου. Αλλά δεν το έβλεπα έτσι, μέχρι τα 18 μου, όσο ζούσε ο πατέρας μου, δηλαδή. Τον έβλεπα ως έναν πολύ καλό άνθρωπο, εξαιρετικό πατέρα, αλλά όχι σαν τον μέσο όρο των άλλων πατεράδων».

« Είμαι από χρόνια πολλά κομμουνιστής και επαναστάτης. Πιστεύω στον κομμουνισμό και την επανάσταση. Πιστεύω στον Μαρξισμό και στον Λενινισμό που δεν είναι μόνο οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά συστήματα, υποκειμενικά και αντικειμενικά έχουν για εμέ αξίαν και θέση θρησκείας. Αυτή η θρησκεία στην οποία πιστεύω είναι η μόνη που ανταποκρίνεται στους αντικειμενικούς όρους της ζωής», έγραφε ο Ανδρέας Εμπειρίκος το 1933. Κι είναι αυτό το κείμενο ένα από τα ντοκουμέντα που τυχαία ανακαλύφθηκαν στην αποθήκη. Τότε ήταν που ο Εμπειρίκος παραιτήθηκε από την περιουσία και τις επιχειρήσεις της οικογένειας, για να είναι συνεπής με τις αρχές του. Παρέμεινε κομμουνιστής μέχρι το 1938, λέει ο γιος του. Τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, όμως, δεν ήθελε ν' ακούσει τίποτα για την Αριστερά. «Μετά την ομηρία του από την ΟΠΛΑ. Πρέπει να ήταν εξαιρετικά πληγωμένος από αυτή την εμπειρία, κι έτσι, προς τα τέλη της δεκαετίας του '50, επέστρεψε ιδεολογικά σε κάτι που συμπαθούσε από παλιά, αλλά δεν είχε έκφραση στην Ελλάδα: στους ελευθεριακούς. Ήταν κι αυτή μια στάση που με επηρέασε πολύ. Έτσι, όταν εγώ αργότερα, ως μαθητής, οργανώθηκα στον "Ρήγα Φεραίο", δεν συμφωνούσα μαζί του. Ήταν ένας άνθρωπος που είχε αρνηθεί από πολύ νωρίς τη βία. Βέβαια, προς το τέλος της ζωής του ψήφισε ΕΔΑ», αφηγείται ο Λεωνίδας Εμπειρίκος.

Ο πατέρας του πέθανε το 1975, όταν ο Λεωνίδας ήταν μόλις 18 ετών. Πρόλαβε, παρ' όλα αυτά, να ζήσουν πολλά μαζί. Κοντά του έμαθε ν' αγαπάει την ιστορία και τη γεωγραφία, που επηρέασαν και τη δική του πορεία, αφού, ενώ ξεκίνησε να σπουδάζει φιλοσοφία, έγινε τελικά ιστορικός και σήμερα συνεργάζεται με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Ο Λεωνίδας από τον πατέρα του κρατάει δύο πράγματα: «Την προσπάθεια να κατανοεί τα πράγματα, άρα να κατανοεί και την επιθετικότητα, που είναι πολύ σημαντικό, γιατί δείχνει έναν άνθρωπο που το έχει σκεφτεί και το έχει δουλέψει πολύ. Σπάνια έλεγε κάτι αρνητικό, πρέπει να ήταν πάρα πολύ θυμωμένος για να συμβεί αυτό. Το δεύτερο που κρατάω είναι η εξαιρετικά καλοπροαίρετη διάθεση απέναντι στους ανθρώπους, που είναι συγγενικό με το πρώτο, έτσι ώστε να αρνείται εντελώς την κριτική. Όχι για να μην την υποστεί ο ίδιος. Προσπαθούσε να ξεπεράσει το εγώ, την ταυτότητα. Ήθελε ν' ανοιχτεί στον κόσμο, στην ετερότητα. Είναι κι αυτή μια στάση, που όμως σε δυσκολεύει στη ζωή σου, γιατί θέλεις να είσαι καλοπροαίρετος απέναντι σε όλους».

Info: Το βιβλίο «Γράμματα στον πατέρα, τον αδελφό του Μαράκη και την μητέρα (1921-1935)», σε επιμέλεια και πρόλογο Γιώργη Γιατρομανωλάκη, κυκλοφορεί-όπως όλα τα έργα του Εμπειρίκου- από τις εκδόσεις «Αγρα». 

 «Δεν είσαι αρκετά άνθρωπος για μένα».

Μια συνταρακτική επιστολή του Ανδρέα Εμπειρίκου στον πατέρα του.

[Αθήνα, 1935]

Πατέρα

Επί δυο μέρες μετά την αναχώρηση εξετίμησα απ' όλες τις μεριές και την νέα κατάσταση όπως διεμορφώθη μετά το διαζύγιο που ζήτησες και έλαβες από την μητέρα μου. Ιδού ποιες είναι οι αποφάσεις μου. Μετά το διαζύγιο που εξασφαλίζει ένα minimmum ανεξαρτησίας οικονομικής στην μητέρα (κατ’ εμέ όχι αρκετόν) η αποστολή μου κοντά σου τελείωσε. Τώρα μου φαίνεται πως η αρχική ιδέα περί δυνατότητος επανόδου στο πλευρό σου στις δουλειές είναι πράγμα αδύνατον. Μας χωρίζουν διαφορετικές νοοτροπίες, αντιλήψεις, ιδέες και αρχές και ωρισμένα γεγονότα που άφισαν ίχνη ανεξίτηλα στην ψυχή μου. Δεν μου φαίνεται δυνατόν να συνεργασθώ με έναν άνθρωπο σαν και σένα παρά την μεγάλη αξία που σου αναγνωρίζω σε πολλά επίπεδα. Δεν είναι αρκετά άνθρωπος για μένα.

Η στάσις σου από το 1916, που μας επίκρανε όλους, αντί να βελτιωθή χειροτέρεψε με τα χρόνια και από τα 1925 κατήντησε κυριολεκτικώς αχαρακτήριστη, η δε νοοτροπία σε ωρισμένα ζητήματα, που ποτέ δεν μου εφάνη εναρμονισμένη με την πραγματικότητα, αυτόχρημα αισχρά. Καταλαβαίνεις τώρα πως αν θέλω να παραμείνω ειλικρινής και συνεπής με τον εαυτό μου δεν μπορώ ποτέ να συνεργασθώ μαζύ σου. Την εμπιστοσύνην που θέλεις να σου εμπνεύσω για να αλλάξης γνώμη περί εμού, εγώ δεν βλέπω για ποιο λόγο πρέπει να σου την δώσω με έναν ωρισμένο τρόπο που ζητείς να μου επιβάλεις, όταν όλος ο άλλος κόσμος έχει εμπιστοσύνη σε μένα. Πταίστης είμαι μόνο σε τούτο όπως σου έλεγα και στην ταραχώδη συζήτηση μας της 9ης του μηνός πως ενώ είχα ουσιαστικώς παραιτηθή προ δύο ετών απ' όλες τις εργασίες σου δεν σου έστειλα το απαιτούμενον έγγραφον ή δήλωσιν και βέβαια η στάσις μου μπορούσε να ερμηνευθή ως εγκατάλειψις θέσεως. Τώρα μου έθεσες το ερώτημα “Τι σκέπτεσαι να κάνης για ν' απόκτησης εκ νέου την εμπιστοσύνην μου ". Την πρώτη στιγμή σου απήντησα: "Εργαζόμενος σε μίαν από τις επιχειρήσεις σου ". Τώρα βλέπω πως τούτο είναι αδύνατον για τους λόγους που σου εξέθεσα πάρα πάνω. Επιπλέον θα θεωρούσα προσβλητικό για μένα να κάνω μια προσπάθεια a contre-coeur μόνο και μόνο για να εμπνεύσω την εμπιστοσύνη, που προ πολλού εμπνέω σε όλους τους άλλους, ειδικώς και μόνο σε πρόσωπο που έπαυσα πλέον να εκτιμώ.

Λοιπόν αντί να ξαναμπώ στις δουλειές σου παραιτούμαι απ' όλες πέρα για πέρα και σου αφίνω γεια.

Υπογραφή: Α. Εμπειρίκος