Καβάφη, «Ατελή ποιήματα»

Κωνσταντίνος Καβάφης

Καβάφη, «Ατελή ποιήματα»

ΓΕΝΕΣΙΣ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

Μια νύχτα που το φως τ' ωραίο της σελήνης

στην κάμαρη μου εχύθη... η φαντασία, κάτι

παίρνοντας της ζωής: πολύ ολίγο πράγμα-

μια μακρυνή σκηνή, μια μακρυνή ηδονή-

ένα είδωμα δικό της έφερε της σαρκός,

ένα είδωμα δικό της σε κλίνη ερωτική...

Γράφει η Πέγκυ Κουνενάκη

Ένα άγνωστο ποίημα του Καβάφη· ένα ατελές ποιητικό σχεδίασμα· ένα από τα τριάντα «Ατελή ποιήματα» που είδαν το φως της δημοσιότητας από τον εκδοτικό οίκο «Ίκαρος», επεξεργασμένα από την ελληνίστρια και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο Ρενάτα Λαβανίνι. Τα ποιήματα βρέθηκαν στο αρχείο Καβάφη που έχει στην κατοχή του ο Γ.Π. Σαββίδης, ο οποίος, περιγράφοντας το, το 1963, είχε επισημάνει την ύπαρξη τους, φυλαγμένα από τον ποιητή σε αριθμημένους φακέλους. Τότε, ο Γ.Π. Σαββίδης, είχε πει: «Ακόμη πιο ενδιαφέροντα είναι τα σχεδιάσματα 25 ποιημάτων που ο Καβάφης δεν πρόφτασε να τελειώσει και με καημό τα μελετούσε στους τελευταίους μήνες της ζωής του. Προσεκτικά τυλιγμένα από τον ίδιον σε αυτοσχέδιους φακέλους, το καθένα με προσωρινό του τίτλο και την χρονολογία, υποθέτω, της πρώτης σύλληψης, κλιμακώνονται από το 1918 ως το 1932, και μαζί με τα πληρέστερα σχεδιάσματα μερικών δημοσιευμάτων (όπως το «Καισσαρίων»), και μερικών ανέκδοτων αλλά τελειωμένων ποιημάτων, μας δίνουν μια μοναδική, ανέλπιστη, και εξόχως συγκινητική θέα των σταδίων της καβαφικής δημιουργίας».

 Ο Κωνσταντίνος Καβάφης έγραψε μια μορφή αυτού τον ποιήματος, «Έγκλημα» (Ιούλιος 1927), σε κάποιο χαρτί περιτυλίγματος... (Αρχείο Καβάφη - Γ.Π. Σαββίδης).

«Έχω να γράψω ακόμη...»

Ο Γ.Π. Σαββίδης είχε παραθέσει τότε και τη μαρτυρία του Τέλλου Άγρα, ο οποίος, ήδη από το 1933 είχε αναφέρει, πως όσοι είχαν επισκεφθεί τον Καβάφη στην Αθήνα, έξι μήνες πριν από το θάνατο του, τον είχαν ακούσει να λέει: «Έχω να γράψω ακόμη είκοσι πέντε ποιήματα. Είκοσι πέντε ποιήματα!». Ήταν Οκτώβριος του 1932..;

Ωστόσο, τα ατελή ποιήματα που βρέθηκαν στο αρχείο ήταν τελικά τριάντα. Με θέματα διαφορετικά: Εννέα έχουν θέμα σύγχρονο και μάλλον προσωπικό, δεκαεννέα θέμα ιστορικό ή ψευδοϊστορικό, ενώ σε δύο οι ιστορικές αναφορές και το προσωπικό στοιχείο αναμιγνύονται. Τα ατελή ποιήματα που αντλούν το θέμα τους από την ιστορία, εντάσσονται σε ιστορικούς κύκλους ήδη γνωστούς από το υπόλοιπο έργο του. Αναφέρονται στους τελευταίους Πτολεμαίους,   τον   Ιουλιανό   τον  Αποστάτη, στον Απολλώνιο τον Τυανέα, στον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Κατακουζηνό.

Από τα πλέον ενδιαφέρονται ίσως στοιχεία των σημειώσεων του Καβάφη, είναι ο διάλογος του με τις ιστορικές πηγές, η προσπάθεια του να μείνει πιστός σ' αυτές, είτε όταν πρόκειται για ιστορικά ποιήματα είτε για ψευδοϊστορικά, όπου εμπλέκεται ο μύθος με την ιστορία...

Θα διερωτηθείτε ίσως, τι σημαίνει η έκφραση «ατελή ποιήματα».

Πρόκειται για ποιητικά σχεδιάσματα που συνυπήρχαν στις σημειώσεις του Καβάφη σε δύο ή και περισσότερες γραφές, όπου διαγράφονται, αλλάζουν ή και συμπληρώνονται στίχοι ή λέξεις.

Ο ποιητής δεν είχε προλάβει να οργανώσει το υλικό του σε τελική μορφή, αν και ως φαίνεται το είχε έως ένα βαθμό συγκεντρώσει.

 Το χειρόγραφο του ποιήματος. «Περί τα των ξυστών άλση» (1925). Αρχείο Καβάφη -Γ.Π. Σαββίδης.

Το εργαστήρι του ποιητή

Στην έκδοση του «Ικάρου» ο αναγνώστης δεν έχει μόνο τη δυνατότητα να γίνει γνώστης των διαφορετικών γραφών αλλά να διαβάσει και ολοκληρωμένο το ποίημα, σε μορφή που προτείνεται από την επιμελήτρια Ρενάτα Λαβανίνι, η οποία εξηγεί και τους λόγους που την οδήγησαν να επιλέξει το συγκεκριμένο στίχο αντί κάποιου άλλου. Όμως το κέρδος του αναγνώστη δεν είναι μόνο τα άγνωστα ποιήματα του Καβάφη. Το υλικό που του παρέχεται δίνει μια γλαφυρή εικόνα πώς οργάνωνε ο ποιητής το εργαστήρι του. Ήταν τακτικός και συστηματικός, ταξινομούσε το υλικό του σε ξεχωριστούς φακέλους, ενώ οι διαφορετικές μορφές του κειμένου, οι διορθώσεις και οι αντικαταστάσεις έχουν γραφτεί με προσοχή και τάξη.

Ας σημειωθεί, πως στο σύνολο των ανολοκλήρωτων ποιημάτων που έχουν σωθεί σε περισσότερες από μία μορφές, είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις που ο Καβάφης είχε διαγράψει τις προηγούμενες,

Η έκδοση περιλαμβάνει και δύο δεκαεξασέλιδα όπου υπάρχουν τα χειρόγραφα του Καβάφη. Διαπιστώνεται, πως ο ποιητής συνήθιζε να χρησιμοποιεί όποιο χαρτί βρισκόταν μπροστά του, ακόμη και το πιο ευτελές, σαν να ήθελε ίσως να υπογραμμίσει τον προσωρινό χαρακτήρα αυτών των κειμένων.

Χρησιμοποιούσε, επίσης, κυρίως μολύβι, συνήθως αχνό και άξυστο, σπάνια μεταχειριζόταν πέννα, αποκλειστικά και μόνο για διορθώσεις και σημειώσεις.

«Προσπάθησα -γράφει η Ρενάτα Λαβανίνι- να παρουσιάσω μια έκδοση όσο το δυνατόν πιο καθαρή και ευανάγνωστη (σε αυτό συνετέλεσε αποφασιστικά η κατάσταση των χειρογράφων) δίνοντας στον αναγνώστη μια μεταγραφή, την πιστότητα της οποίας -χωρίς να αποκλείονται ενδεχόμενα και δυστυχώς αναπόφευκτα λάθη - θα μπορεί να ελέγξει, εν μέρει τουλάχιστον, ο ίδιος, αντιπαραβάλλοντας την με τις φωτογραφίες των αντιγράφων. Απέφυγα ωστόσο να χρησιμοποιήσω διαφοροποιημένα τυπογραφικά στοιχεία και συμβατικά σημάδια στη μεταγραφή, γιατί, μολονότι θα επέτρεπαν πραγματικά τη λεπτομερή παρακολούθηση της διαδικασίας συνθέσεως, θα φόρτωναν το κείμενο και θα επιβάρυναν τον αναγνώστη με την αποκρυπτογράφηση τους.

Προτίμησα αντιθέτως να δώσω σε ξεχωριστό σχόλιο την ερμηνευτική συμβολή μου, αυτήν που είναι σε θέση να προσφέρει όποιος έχει αποκρυπτογραφήσει τα κείμενα, ακριβώς επειδή έχει εξασκηθεί στην ανάγνωση τους και τα έχει μελετήσει...».

Τα ατελή ποιήματα δίνουν όλη την αίσθηση του κλίματος Καβάφη, αυτήν που έχουμε γνωρίσει και αγαπήσει. Ανήκουν στην τελευταία δεκαετία της ζωής τους, στην περίοδο της ωριμότερης ποιητικής παραγωγής του, αυτήν που περισσότερο απασχολεί και ελκύει σήμερα το αναγνωστικό κοινό...

ΑΝΤΙΟΧΟΣ ΚΥΖΙΚΗΝΟΣ

Τον στέργει της Συρίας ο λαός:

όσο δεν 'βγει κανένας άλλος δυνατότερος:

Και τι «Συρίας»; Σχεδόν πάει η μισή-

με τα μικρά βασίλεια, τον Ιωάννην Υαρκανό,

τες πόλεις που ελεύθερες κηρύσσονται.

Σαν έγινε το κράτος, λεν οι ιστορικοί,

Απ’ το Αιγαίον ίσια με την Ινδία έφτανε.

Απ' το Αιγαίον ίσια με την Ινδία! Υπομονή.

Να δούμε αυτές τις μαριονέττες,

τα ζώα που μας έφερε.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΚΥΡΙΑΚΗ 4 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1994