ΜΑΡΙΑ ΚΑΪΡΗ : Παναγιά η «Αμπελιώτισσα» και θείος Βότρυς

 Η Παναγιά η Αμπελιώτισσα έχει στα γόνατα της τον θείο Βότρυ και Εκείνος-η αληθινή Άμπελος τον Ευαγγελίου- κρατάει ένα φθαρτό βότρυ. Ζεράρ Νταβίντ, γύρω στα 1510. Εθνική Πι­νακοθήκη, Ουάσιγκτον.

Παναγιά η «Αμπελιώτισσα» και θείος Βότρυς

Της ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΪΡΗ

Σε πολλά αιγαιοπελαγίτικα νησιά, όπου καλλιεργούσαν πρώιμες ποικιλίες, ο τρύγος άρχιζε την επομένη της γιορτής της Παναγιάς. Και σήμερα ακόμη υπάρχουν περιοχές όπου τα σταφύλια τρυγιούνται αμέσως μετά τον Δεκαπενταύγουστο, στην καρδιά του καλοκαιριού, και η γιορτή έναρξης του τρύγου συνδυάζεται με τη γιορτή της Παναγιάς, που «γεώργησεν τον Βότρυν» της βυζαντινής υμνογραφίας.

Γι' αυτήν την ξεχωριστή Κυριακή, όπως τη φετινή, διαλέξαμε να κεντήσουμε ένα κείμενο βασισμένο σε μια από τις μικρές εικόνες που εναπόκεινται σε διάφορα μουσεία και εκκλησίες της Δύσης και έχουν όλες το ίδιο θέμα: Την Παναγία που ως άμπελος έχει στα γόνατα της τον Βότρυ και Εκείνος -η αληθινή άμπελος του Ευαγγελίου- κρατάει τον φθαρτό βότρυ.

Αυτές οι μικρές εικόνες, που έχουν ζωγραφιστεί σε εκπλήρωση κάποιου τάματος, θυμίζουν το κοντάκιο του Ιωσήφ του υμνογράφου που έζησε τον 9ο αιώνα: Ανυμνούμεν σε βοώντες χαίρε όχημα ηλίου του νοητού, άμπελος αληθινή τον βότρυν τον πέπειρον η γεωργήσασα, οίνον στάζοντα τον τας ψυχάς ευφραίνοντα των πιστών σε δοξαζόντων. (Σε ανυμνούμε φωνάζοντας· χαίρε, όχημα ηλίου του νοητού, άμπελε αληθινή, που γέννησες το ώριμο σταφύλι που ευφραίνει στάζοντας οίνο στις ψυχές των πιστών που σε δοξάζουν).

Ο Χριστός είναι η άμπελος και ο θείος βότρυς, η Παναγιά είναι η Αμπελιώτισσα που τον κρατάει και τον προστατεύει: άμπελος και οίνος κορυφαία σύμβολα της χριστιανικής υμνογραφίας του πιο γνωστού τμήματος της βυζαντινής ποίησης. Στο ανεπίσημο Βυζάντιο, άλλωστε, είχε καταφύγει ο διωκόμενος βάκχος και η ευωχία του οίνου: στο Βυζάντιο του αγρότη, του μάστορα, του ποιητή, του λόγιου με την κριτική σκέψη και την επαναστατική διάθεση.

Αποτελεί κοινό τόπο, ωστόσο, ότι η άμπελος και ο οίνος είναι ιερά σύμβολα, τα οποία ο χριστιανισμός δανείστηκε από τις αρχαίες θρησκείες. Οι καλλιεργημένοι Σουμέριοι (λ.χ.) που εμφανίστηκαν γύρω στο 4000 π.Χ. δεν προσέφεραν αιματηρές θυσίες στους θεούς, αλλά κρασί και οι παραδόσεις της Ανατολής μοιάζει να σχετίζονται με το γεγονός ότι από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, οι ληνοβάτες με τα πορφυρά ιμάτια τους -βαμμένα κόκκινα από το πάτημα των σταφυλιών- συμβόλιζαν τους μάρτυρες της νέας θρησκείας και ο ληνός, το πατητήρι, συμβόλιζε το μαρτύριο τους και τη θυσία του Θεανθρώπου: της Αληθινής Αμπέλου.

Αλλά και στην ποίηση των νεοτέρων χρόνων, επίσης, η άμπελος επανέρχεται πολλές φορές ως σύμβολο της Παναγιάς και της πατρίδας. Το θέμα εμφανίζεται με ιδιαίτερη επιμονή στο έργο του Ρίτσου. Ήδη από τα πρώτα του ποιήματα οι μορφές και τα σύμβολα της χριστιανικής πίστης συνδέονται, συνυπάρχουν και ταυτίζονται με το αμπέλι, το σταφύλι, το κρασί και ο ελευθερωτής Διόνυσος του Άγγελου Σικελιανού είναι ομόλογος με την «Κυρά των Αμπελιών» του Ρίτσου, ενώ στην ίδια παρακαταθήκη εθνικών συμβόλων παραπέμπει η στερεότυπη μορφή που προσωποποιεί την Κρήτη στον «Καπετάν Μιχάλη» του Καζαντζάκη. Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει κάνει πασίγνωστη την εικόνα της. «Κυρά μου Αμπελιώτισσα, Κυρά μου αφέντρα του κρασιού και της χαράς». Έτσι, η Παναγιά, Βοτρυόδωρος και Αμπελιώτισσα, πορεύεται και εναρμονίζεται με το ελληνικό τοπίο κρατώντας στην αγκαλιά της τσαμπιά σταφύλια.

Κι όπως γαλανίζει το βραδάκι,

το μαβί, το βιολετί,

να κι η Παναγιά στη δημοσιά,

πλάι στα κάρα, στα κουδούνια, στα σταμνιά

και στα κλαδωτά μαντήλια,

νάτη η Παναγιά

να κρατάει στην ασημένια της ποδιά

πέντε οκάδες κόκκινα σταφύλια

Η Άμπελος η αγεώργητη και ο θείος Βότρυς ας ευλογούν τη σοδειά, που αντιπροσωπεύει τον κόπο των αμπελουργών, αλλά και τη δική μας ευφροσύνη.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ