Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ : Απόστολοι εκ περάτων

Απόστολοι εκ περάτων

«Απόστολοι εκ περάτων

συναθροισθέντες ενθάδε,

Γεθσημανή τω χωρίω

κηδεύσατέ μου το σώμα·

και συ, Υιέ και Θεέ μου,

παράλαβε μου το πνεύμα...»

(Εξαποστειλάριο σε ήχο γ)

Του Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ

Ο υμνογράφος αντλεί από τη διαμορφωμένη τον 5ο αι. κ. εξ. εκκλησιαστική παράδοση, η οποία άλλωστε, έχει περάσει και στα συναξαριακά κείμενα, που αναφέρονται στην Κοίμηση της Θεοτόκου, κατά τα οποία «πλείστα όσα νέφη, αρτάσαντα εκ των περάτων της οικουμένης άπαντας τους Αποστόλους, έφεραν αυτούς εις την οικίαν της Θεοτόκου». Με τον ίδιο τρόπο μεταφέρθηκαν Ιεράρχες, όπως ο Άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο Άγιος Ιερόθεος, ο Απόστολος Τιμόθεος κ.ά., οι οποίοι εικονίζονται μαζί με τους Αποστόλους να περιβάλλουν το σεπτό σκήνωμα της θανούσης Θεοτόκου. Η παράδοση αυτή προέρχεται από απόκρυφο βιβλίο «Περί της Κοιμήσεως της Μαρίας», που αποδίδεται στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και δημοσιεύθηκε το 1886 στη Λειψία από τον Κ. Τίσσενδορφ. Αλλά και ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός στο πρώτο εγκώμιο του στην Κοίμηση περιγράφει την Κοίμηση της Παναγίας, όπως ακριβώς παριστάνεται από την ορθόδοξη εικονογραφία:

«Τι αστραπές φωτός καταυγάζουν την αποψινή νύχτα, ποιες αγγελικές φρουρές κάνουν ολόφωτη την Κοίμηση της Μητέρας που στάθηκε η αρχή της ζωής! Ποιοι Απόστολοι με χείλη Θεόπνευστα μακαρίζουν το ξόδι του σώματος που δέχτηκε το Θεό» (μτφρ. Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος).

Παλαιότερα η παράσταση της Κοίμησης περιλάμβανε και τη μετάσταση της Παναγίας στον Ουρανό που, όπως είναι γνωστό, η Δύση την κατέστησε δόγμα, όμως μέσα στο καμίνι της κρητικής σχολής, που υπηρέτησε πιστά το μοναστικό ιδεώδες και το ορθόδοξο δόγμα, παρά τις κάποιες εξ Εσπερίας επιδράσεις, περιορίσθηκε στην έκθεση του σκηνώματος της με τις ομάδες των Αποστόλων και Ιεραρχών γύρω του και τον Ιησού Χριστό να κρατάει την αγία ψυχή της πάνω από αυτό.

 Η Κοίμηση της Θεοτόκου, 1565-1567.
Ζωγράφος: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Ιερά Μητρόπολη Σύρου, Ναός Κοίμησης Θεοτόκου, Ερμούπολη.

Η Κοίμηση της Παναγίας είναι η μοναδική από τις γνωστές Κοιμήσεις (Μεγάλου Βασιλείου, αρχές 16ου αι., μονή Σινά, Οσίου Ευφραίμ, μέσα 15ου αι., μονή Ιβήρων Αγίου Ορους - 16ος αι., μονή Αγίου Νικολάου Αναπανσά Μετεώρων, έργο Θεοφάνη Στρελίτζα - Μπαθά, Αγίου Νικολάου 1770, μονή Σταυρονικήτα Αγίου Ορους κ.λπ.), που ο ίδιος ο Χριστός στέκεται στο κέντρο και κρατάει στα θεϊκά χέρια του την ψυχή της.

Γενικά η Κοίμηση της Θεοτόκου, μαζί με τον Ευαγγελισμό, είναι οι πιο δημοφιλείς θεομητορικές εορτές της Ορθοδοξίας. Γι' αυτό και χαρακτηρίσθηκε ως «Πάσχα του καλοκαιριού» (Φώτης Κόντογλου). Θα έλεγα ότι η Κοίμηση επικαλύπτει ενίοτε και τον Ευαγγελισμό. Παράδειγμα η Μεγαλόχαρη της Τήνου, το εικόνισμα της οποίας είναι Ευαγγελισμός, αλλά στις 15 Αυγούστου, ημέρα της εορτής της Κοίμησης, γίνεται το επίκεντρο του πανελλήνιου εορτασμού (ο τορπιλισμός της «Ελλης» σημειώθηκε κατά την εορτή της Κοίμησης).

Μεγάλη ποικιλία

Πρέπει να σημειωθεί ότι στη βυζαντινή περίοδο στη λεπτομερή ιστόρηση των γεγονότων της Κοίμησης παρίσταναν το περιστατικό με τον Εβραίο Ιεφωνία, ο οποίος κατά το απόκρυφο κείμενο που έφερε στο φως ο Τίσσενδορφ, αποτόλμησε να αναποδογυρίσει το φέρετρο με το σκήνωμα της Παναγίας, δεν το κατόρθωσε όμως, γιατί ένας Άγγελος του έκοψε τα χέρια.

Ένα άλλο περιστατικό συνδέεται με τον Απόστολο Θωμά, που το νέφος τον έφερε καθυστερημένα στη Γεθσημανή, όπου έγινε κατά την παράδοση η κηδεία της Παναγίας. Σύμφωνα με την ίδια απόκρυφη πηγή, ενώ πλησίαζε στο χωριό είδε την Παναγία να ανεβαίνει «σύσσωμη» στον ουρανό και τη ρώτησε: «Παναγία, Παναγία, πού υπάγεις;». Τότε Εκείνη έβγαλε τη ζώνη της και του την έριξε. 

Οι εικόνες της Κοίμησης δεν ακολουθούν την ίδια διάταξη, αλλά παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία οφειλόμενη στην έκταση της επιφάνειας του ξύλου (φορητές εικόνες) ή του τοίχου (τοιχογραφίες). Έτσι, στη μονή Σταυρονικήτα, στην παράσταση του Θεοφάνη στο καθολικό, όπου μάλιστα η κεφαλή της Θεοτόκου βρίσκεται στα δεξιά και την περιβάλλουν δύο ανάμικτοι χοροί Αποστόλων και Ιεραρχών (ο Απόστολος Πέτρος που άρχισε πρώτος κατά το απόκρυφο κείμενο τα εγκώμια, θυμιατίζει από τα αριστερά), Άγγελοι εικονίζονται στην αριστερή πλευρά και γύρω στη Δόξα του Κυρίου και άνω δεξιά και αριστερά εντός νεφών όμιλοι Αποστόλων, ενώ στην εικόνα του τέμπλου με την Κοίμηση, όπου επίσης η κεφαλή της Παναγίας είναι στα δεξιά, ο Απόστολος Πέτρος βρίσκεται από αυτή την πλευρά κι από εκεί θυμιατίζει.

Λιτές παραστάσεις

Στην εικόνα της Κοίμησης του 16ου αι. Πεδουλά Κύπρου έχουμε την ίδια διάταξη με τους Αγγέλους μέσα στη Δόξα του Κυρίου, μόνο που εδώ η κεφαλή της Παναγίας είναι δεξιά -πρόκειται για τον συνηθέστερο τύπο- όπως και ο θυμιατίζων Απόστολος Πέτρος. Στον Πεδουλά και στον ίδιο ναό (Τιμίου Σταυρού) υπάρχει και μια  άλλη εικόνα της Κοίμησης που ανήκει στο πρώτο τέταρτο του 13ου αι. με κόκκινη μάντορλα γύρω από τον Χριστό. Το ίδιο λιτή είναι η παράσταση του α’ μισού του 15ου αι. (Πάτμος), όπου στη μάντορλα υπάρχουν χρυσές ακτίνες σε πράσινο φόντο.

 Ανδρέας Ρίτζος: «Η Κοίμηση της Θεοτόκου»
Πινακοθήκη Sabaudo του Τορίνο

Από τις μεταβυζαντινές Κοιμήσεις ξεχωρίζει εκείνη του Ανδρέα Ρίτζου που βρίσκεται στο Τορίνο. Υπάρχει γύρω από τον Χριστό και μάντορλα και ευρύτερη δόξα με αγγέλους και εξαπτέρυγα. Ιεράρχες και Απόστολοι εικονίζονται δεξιά (όλοι) και λαμπαδοφορούντες Αρχάγγελοι και Αγγελοι στα αριστερά με τις Άγιες Γυναίκες.

Αντίθετα, σε κρητική εικόνα, ορθογώνια, με μεγαλύτερες τις οριζόντιες πλευρές (σχ. 77,20x84,50 εκ.) του 17ου αι., που βρίσκεται στο ιστορικό Μουσείο της Μόσχας κι εξετέθη στην Κρήτη το 1993 (Ηράκλειο) δεν υπάρχει μετάσταση, παρά τις ιταλικές μορφολογικές και χρωματικές επιδράσεις.

Επαναφέρεται το περιστατικό με τον Εβραίο Ιεφωνία. Μέσα σε νέφη, αλλά μεμονωμένα, ιστορούνται Απόστολοι στην Κοίμηση του τέλους του 17ου αι. που ανήκει στη Συλλογή Λάτση. Πάνω από τον καθένα υπάρχει κι ένας Αγγελος (στο άνω μέρος υπάρχει μετάσταση).