«Τα Ομηρικά έπη διδάσκουν πότε λες ναι και πότε όχι»

Ο Αχιλλέας (ο ήρωας των ηρώων, σύμφωνα με τον καθηγητή του Χάρβαρντ) περιποιείται τον Πάτροκλο

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ με τον Γκρέγκορι Ναζ, καθηγητή Κλασικής και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Χάρβαρντ

«Τα Ομηρικά έπη διδάσκουν πότε λες ναι και πότε όχι»

«Η Ελλάδα, που δεν συνεργάστηκε με ένα από τα πιο επικίνδυνα καθεστώτα λέγοντας «Όχι», δεν χρειάζεται εξιλέωση, όπως ζητεί ο Σόιμπλε»

Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΚΛΕΦΤΟΓΙΑΝΝΗ

«Ο ελληνικός πολιτισμός είναι ένα μοναδικό δώρο στην ανθρωπότητα. Ζούμε εποχές κρίσης. Ευκαιρία να βρούμε τα πλεονεκτήματα που μπορεί να δώσει στις σύγχρονες κοινωνίες», μας ενθαρρύνει ο Γκρέγκορι Ναζ, ο κορυφαίος καθηγητής Κλασικής και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ένας πρωτοπόρος στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας με ψηφιακά μέσα.

Μεταξύ άλλων, πρωτοστάστησε στην ψηφιακή διάσωση του αρχαιότερου και καλύτερα διατηρημένου πλήρους κειμένου της «Ιλιάδας» (του χειρογράφου Venetus Α της συλλογής του Βησσαρίωνα), το οποίο έχει μάλιστα αναρτήσει στο Διαδίκτυο. «Πρέπει τα κείμενα αυτά να είναι προσβάσιμα στους πάντες. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι μια δύναμη ενοποιητική, που δεν έχει να κάνει μόνο με τον ελληνισμό, αφορά από έναν Ιάπωνα μέχρι το μέλος μιας μικρής κοινωνίας σε ένα χωριουδάκι του Αμαζονίου. Είναι μια ουμανιστική δύναμη».

Τα online μαθήματά του έχουν ρεκόρ συμμετοχών: 33.000 ανθρώπους όλων των μορφωτικών βαθμίδων από την Ινδία μέχρι τη Βραζιλία. Ο αριθμός κάθε μέρα μεγαλώνει. «Δεν φαντάζεστε τη δίψα του κόσμου. Τη λαχτάρα του να γνωρίσει τα Ομηρικά έπη, τις τραγωδίες, τους πλατωνικούς διαλόγους. Πρέπει αυτή η κληρονομιά να γίνει κτήμα της ανθρωπότητας», επιμένει ο κορυφαίος καθηγητής, που το έχει κάνει σκοπό ζωής. Πρόσφατα βρέθηκε στην Αθήνα για να μετάσχει στις εργασίες του επιστημονικού συνεδρίου «Η λογοτεχνία ως δρώμενο» (μια συνδιοργάνωση του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας).

Ο Γκρέγκορι Ναζ

Παράδοση

- Το χειμώνα αναβίωνε στη σκηνή του Εθνικού μας Θεάτρου η «Οδύσσεια», από τον Μπομπ Γουίλσον, και το καλοκαίρι στο Φεστιβάλ Αθηνών η «Ιλιάδα». Γιατί ασκούν τέτοια έλξη στο σύγχρονο κόσμο, ακόμα και στους ανθρώπους της θεατρικής τέχνης, τα Ομηρικά έπη, κύριε Ναζ;

«Κατ' αρχάς, αυτά τα έργα είναι σχεδιασμένα για να γίνουν παράσταση. Ο Πλάτων αναφέρει ότι στην Αθήνα του ύστερου 5ου αιώνα 20.000 άνθρωποι ακούγανε από επαγγελματίες περφόρμερ τα Ομηρικά έπη. Στον "Ιωνά" του ο Σωκράτης ρωτά τον Ιωνα πώς αισθανόταν βλέποντας 20.000 μάτια να είναι δακρυσμένα όταν στην "Ιλιάδα" αποχαιρετά ο Εκτορας την Ανδρομάχη. Και πώς νιώθει όταν ριγούν 20.000 άνθρωποι απ' τον τρόμο την ώρα που πέφτουν στην "Οδύσσεια" βροχή τα βέλη επάνω στους μνηστήρες. Η αναβίωση των επών στη σκηνή σήμερα απλώς συνεχίζει μια κλασική αλλά και προκλασική παράδοση».

- Ποιες είναι οι ποιότητες των επών που τα καθιστούν τόσο οικεία στο σημερινό κοινό;

«Τα έπη αφηγούνται ιστορίες που είναι ιστορίες ανθρώπων. Δεν είναι ωστόσο κάτι ιδιοσυγκρασιακό, δεν αφορούν το άτομο. Οι αρετές των επών σχετίζονται με τις ηθικές ποιότητες των ηρώων τους».

- Διαφέρουν, όμως, οι ποιότητές τους στα δύο έπη. Οπότε;

«Στην "Ιλιάδα" έχουμε τους μονολιθικούς ασυμβίβαστους ήρωες, που πάντα προσπαθούν να αρθρώσουν όσο καλύτερα γίνεται την αλήθεια. Στην "Οδύσσεια" ήρωας είναι ο survivor, ο οποίος, για να σώσει τη ζωή του, χρησιμοποιεί σύνθετους συλλογισμούς και γλώσσα.

»Κάποιοι, βασισμένοι ακριβώς στα διαφορετικά χαρακτηριστικά των ηρώων, θεωρούν άλλο πρόσωπο το συγγραφέα της "Ιλιάδας" από το συγγραφέα της "Οδύσσειας". Μιλώ ως μη Έλληνας, αλλά ως φιλέλληνας, σε μια Ελληνίδα. Και σας λέω ότι τα δύο έπη είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, οι δύο όψεις της ελληνικής προσωπικότητας, η οποία έχει ευγενείς στιγμές, στις οποίες πρέπει να είστε ασυμβίβαστοι και να πείτε "όχι", έχει όμως και τις στιγμές που πρέπει να ελιχθείτε για να επιβιώσετε και να μη χάσετε τα ουσιώδη. Δεν είναι συμβιβασμός, αλλά μάθημα επιβίωσης απέναντι στους ισχυρούς και κτηνώδεις εχθρούς σας. Το μάθημα αυτό που δίνει η "Οδύσσεια" αφορά άμεσα τη σημερινή Ελλάδα και τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση. Χρειάζεστε και τις δύο προσεγγίσεις. Η Ομηρική ποίηση επιτυγχάνει τη θαυμάσια ισορροπία μεταξύ των δύο ειδών αρετής. Επιπλέον, οι 15.692 στίχοι της "Ιλιάδας" και οι 12.110 της "Οδύσσειας" διδάσκουν υπομονή. Τα δύο έπη αποθησαυρίζουν οτιδήποτε εμπεριέχει ο ελληνικός πολιτισμός. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ομηρική παράδοση ρίχνει φως σε αυτό που ενώνει το ανθρώπινο είδος και σε αυτό που το διαχωρίζει. Οι υλιστικές καταναλωτικές κοινωνίες μας, που τα διαβαθμίζουν όλα, θέλουν όμως να βαθμολογήσουν τα έπη, σε μια κλίμακα από το 0 ως το 10. Και δίνουν 5 στην "Οδύσσεια" και βάζουν 4 στην "Ιλιάδα". Όμως δεν λειτουργούν τα πράγματα έτσι. Δεν δοκιμάζουμε εμείς τα Ομηρικά έπη. Η "Ιλιάδα" και η "Οδύσσεια" δοκιμάζουν εμάς. Τα έπη διαθέτουν νοήματα σημαντικά όχι μόνο για τους Έλληνες και τους φιλέλληνες αλλά για τους πάντες. Άλλωστε, ο ελληνισμός πάντα ήταν ποικίλος».

- Οι ελληνικές ανθρωπιστικές σπουδές όμως βρίσκονται σε κρίση στη Δύση.

«Αλλά ξαφνικά εκδηλώνεται ένα δυναμικό ενδιαφέρον από την Κίνα γι' αυτές! Δεν διαθέτει η Ελλάδα τη χρυσή φόρμουλα για το υλικό κεφάλαιο, αλλά έχει πετύχει την τέλεια φόρμουλα για το πνευματικό κεφάλαιο. Χρησιμοποιώ εσκεμμένα τη λέξη "κεφάλαιο" για να προκαλέσω. Όπως ο Περικλής, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, λέει "η πόλη των Αθηνών είναι η μορφωτική καρδιά της Ελλάδας", έτσι και η Ελλάδα είναι το μορφωτικό κέντρο του κόσμου. Αποτελεί ειρωνεία το ότι ο υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας μιλά για την εξιλέωση της Ελλάδας. Της χώρας που δεν συνεργάστηκε με ένα από τα πιο επικίνδυνα καθεστώτα λέγοντάς του "Όχι". Αυτός ο πολιτισμός, που βρίσκεται όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στους μετανάστες της και σε ένα τρόπο ζωής, είναι μια παράδοση, μια κληρονομιά, η οποία έχει μεταβιβαστεί με τη γλώσσα, μεταγγίζοντας αξίες που δεν έχουν σχέση με τον ιμπεριαλισμό αλλά με τον ανθρωπισμό. Προτείνει ο ελληνικός πολιτισμός ένα θαυμάσιο μοντέλο ουμανισμού.

»Η ελληνική γλώσσα προστατεύει τις αξίες αυτές. Η ελληνική γλώσσα λάμπει σήμερα πιο έντονα ακριβώς επειδή υπάρχει τόσο πολύ σκοτάδι γύρω μας».

Οι ήρωες

- Συνεχίζετε τη μελέτη του μοντέλου των Ελλήνων ηρώων από τον Ομηρο. Σήμερα θα επιβίωναν οι κλασικοί και προκλασικοί ήρωες; Οι εποχές όχι μόνον αποηρωοποιούν τα πάντα και τους πάντες, αλλά λειτουργούν σαν καταλύτες αντιηρωικότητας.

«Η αρχαία έννοια ενός ήρωα παρεξηγείται σήμερα. Περιμένουμε ο ήρωας να είναι πρότυπο σε τέτοιο βαθμό, ώστε ηθικά να μπορούμε να τον κοπιάρουμε. Δεν είναι όμως αυτή η αρχαία ιδέα του. Είναι "μεγαλύτερος" από τη ζωή, όχι μόνο με τη θετική έννοια. Γιατί ο ήρωας είναι κάτι δυναμικό και όχι ένα φωτογραφικό ενσταντανέ. Βρίσκεται σε αγώνα με τον εαυτό του και με τις θεότητες. Και εδώ συναντάται με την ανθρώπινη φύση μας. Οι αρχαίοι Ελληνες ήρωες είναι σαφώς πιο αισιόδοξοι από τις μεταηρωικές εποχές. Οι ήρωες διέπραξαν εκτός από θαυμάσιες πράξεις και φρικτές, αλλά και αυτές είναι κομμάτι του σημερινού πολιτισμού».

info

Στο τελευταίο έργο του «The Ancient Greek Hero in 24 Hours» (Harvard University Press, Ιούλιος 2013) ο Γκρέγκορι Ναζ εξετάζει την έννοια του ήρωα στον Όμηρο, στους τρεις τραγικούς, στους λυρικούς ποιητές (Σαπφώ, Πίνδαρος), στους πλατωνικούς διαλόγους κ.α.

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=378960