ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΕΝΕΣ ΣΕ ΠΕΤΡΑ

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΕΝΕΣ ΣΕ ΠΕΤΡΑ

Όλο και περισσότεροι πολιτικοί μηχανικοί αλλά και κατασκευαστές δημιουργούν σπίτια με παραδοσιακά υλικά για λόγους αισθητικής αναγκαιότητας και όχι μόδας.

Σε κάθε ελληνικό χωριό και νησί οι πέτρινοι οικισμοί μαγεύουν. Τονίζουν μία πολύ όμορφη πλευρά της ελληνικής παράδοσης που χάσαμε. Σήμερα δεν είμαστε πια αναγκασμένοι να ζούμε στο μπετόν. Υπάρχει η δυνατότητα και η τεχνογνωσία που επιτρέπει να χτίσει κανείς το σπίτι που ονειρεύεται. Όχι μόνο μόδα αλλά αισθητική αναγκαιότητα, η τάση για χρήση εναλλακτικών υλικών είναι υπαρκτή και κερδίζει συνεχώς έδαφος.

Το μπετόν, περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο, κυριαρχεί στη σημερινή εικόνα των πόλεων της Ελλάδος. Αποτέλεσε την χαμηλού κόστους λύση για τις ανάγκες της αστικής ανάπτυξης και ανταποκρίθηκε στις ανάγκες για ραγδαία και μαζική δόμηση. Όμως, υπάρχει ένα προφανές έλλειμμα αισθητικής. Πέραν της αποσύνδεσης από την παράδοση, διαπιστώνεται μία ομοιομορφία που κουράζει το αισθητικό κριτήριο όσων ζουν στα αστικά συγκροτήματα. Τα τελευταία χρόνια διαφαίνεται, κάπως αχνά βέβαια, μία τάση προς τη χρησιμοποίηση εναλλακτικών υλικών κι επιστροφής σε παραδοσιακούς τρόπους κτισίματος. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό, το πέτρινο σπίτι αποτελεί μια επιλογή εφικτή και πραγματοποιήσιμη, στα πρότυπα των πατροπαράδοτων οικισμών, και μάλιστα με μια βαθιά τεχνογνωσία που χρονολογείται στις απαρχές του ελληνικού πολιτισμού.

Ανακαινισμένο αρχοντικό στην Νίσυρο.

Αντίθετα στο ρεύμα

Γενικά αναφερόμαστε σε κτίσματα μικρής κλίμακας, κατοικίες ως επί το πλείστον, καθώς για νεόκτιστα έργα μεγαλύτερης κλίμακας το κόστος είναι σημαντικό και υπάρχουν ορισμένες αντικειμενικές δυσκολίες. Οι λόγοι για τους οποίους κάποιος θα στραφεί προς τη χρήση της πέτρας για την κατοικία του ποικίλλουν. Το προσωπικό γούστο, η αισθητική παράμετρος δηλαδή, είναι βέβαια πολύ σημαντικό. Η αίσθηση που δημιουργείται σε μια πέτρινη κατοικία και το χρώμα της παράδοσης συγκινεί αρκετό κόσμο. Ούτως ή άλλως, οι περισσότεροι Έλληνες διάκεινται θετικώς σ’ αυτήν ιδέα, πιθανόν λόγω της παράδοσης, ενώ αντιμετωπίζουν τους πετρόκτιστους χώρους με μια μορφή κατάνυξης. Ίσως πάλι να νιώθει κανείς πιο προσωπικό το χώρο που έκτισε ακόμη και με πέτρες από το ίδιο του το χωράφι. Και φυσικά η αίσθηση του διαφορετικού και του πρωτότυπου παίζει κάποιο ρόλο.

Σε πιο πρακτικό επίπεδο, η πέτρα διαθέτει ένα πολύ βασικό χαρακτηριστικό. Είναι αθάνατη, άφθαρτη. Φυσικά, όχι οποιαδήποτε πέτρα, αλλά οι ασβεστόλιθοι που χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο για τα νεόκτιστα και τα αναστηλωμένα πέτρινα κτίσματα. Η αντοχή των πέτρινων κτισμάτων είναι προφανής σε μια χώρα γεμάτη από αρχαία ή και νεότερα μνημεία. Ιδίως σε νησιά και παραθαλάσσιες περιοχές όπου το περιβάλλον είναι έντονα διαβρωτικό λόγω της υγρασίας, οποιοδήποτε άλλο υλικό παρουσιάζει αυξημένες φθορές. Πέραν τούτου, σε νησιωτικές περιοχές οπού οι πατροπαράδοτοι οικισμοί πέτρινων σπιτιών είναι πολυάριθμοι, παρέχονται από την πολιτεία κίνητρα για ανάλογα νεόκτιστα, όπως αύξηση του συντελεστή δόμησης. Ή ακόμη, κάτι τέτοιο επιβάλλεται νομικώς για λόγους αισθητικής και παράδοσης.

Επίσης, συχνά αναφέρεται πως υπάρχουν ορισμένα πλεονεκτήματα στο θέμα του φυσικού κλιματισμού. Ως προς αυτό, ισχύει ότι η τοιχοποιία διαθέτει μεγαλύτερο πάχος με αποτέλεσμα καλύτερη θερμομονωτική συμπεριφορά, με την προϋπόθεση μιας σωστής μελέτης. Πολύ σημαντικό εδώ είναι η χρήση κονιαμάτων κατά τα πρότυπα των παλαιών κατασκευών, όχι δηλαδή συνθετικά όπως η τσιμεντόλασπη, αλλά ποζολανικά υλικά, δηλαδή ηφαιστειογενείς πορσελάνες. Έτσι προσεγγίζεται καλύτερα το ιδεατό «δροσερό το καλοκαίρι, ζεστό τον χειμώνα». Πλέον μάλιστα υπάρχουν ευρωπαϊκές οδηγίες για τις προδιαγραφές των πέτρινων κτισμάτων, ανοίγοντας το δρόμο για τέτοιες κατασκευές.

Τα πέτρινα χρόνια

Το να πάρει λοιπόν κανείς την απόφαση να επιλέξει την πέτρα μπορεί να έχει διάφορες αφετηρίες. Το να βρεθούν οι κατάλληλοι άνθρωποι με την απαραίτητη τεχνογνωσία, όμως είναι κάπως πιο δύσκολο. Και δεν αναφερόμαστε μόνο σε κάποιον πολιτικό μηχανικό που να γνωρίζει το αντικείμενο, αλλά και σε εργάτες που έχουν ανάλογη εμπειρία. Ο κ. Κώστας Χατζηαντωνίου, πολιτικός μηχανικός με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην ανακατασκευή και συντήρηση μνημείων, δίνει ορισμένες πολύ κατατοπιστικές πληροφορίες. Πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει πως «χάθηκε μία εμπειρία μέσα από τα χέρια μας και η αιτία ήταν η ευκολία του μπετόν». Η αλήθεια είναι ότι η χρήση του μπετόν, με ανεξήγητη ορμή σχεδόν, εξαφάνισε την πλούσια ελληνική τεχνογνωσία γύρω από την πέτρα. Οι μάστορες, που κρατούσαν επτασφράγιστα τα μυστικά τους, αντιμετώπισαν έλλειψη μαθητευομένων στους οποίους να κληροδοτούν επιλεκτικά τις γνώσεις τους. Δεδομένου πως πρόκειται για ένα ιδιαίτερα κλειστό συντεχνιακό κύκλωμα, η εύρεση του κατάλληλου μάστορα είναι από τις πλέον σημαντικές παραμέτρους που απαιτεί προσοχή και ψάξιμο. Θεμελιώδης κυριολεκτικά είναι ο ρόλος του «πελεκάνου», όπως τονίζει ο κ. Χατζηαντωνίου, του ανθρώπου που θα πελεκήσει την πέτρα και θα της δώσει το κατάλληλο σχήμα. Ανάλογα με τη χωροταξική της διευθέτηση και το λειτουργικό της ρόλο, κάθε πέτρα επεξεργάζεται διαφορετικά.

Όσον αφορά τα εργατικά χέρια, πέραν των λιγοστών έμπειρων στην Ελλάδα, η εισροή εργατών από την Αλβανία έχει βελτιώσει την κατάσταση μειώνοντας ταυτόχρονα το κόστος. Κι αυτό γιατί στη γείτονα χώρα υπάρχει η απαιτούμενη εμπειρία στο δούλεμα της πέτρας. Πάντως την τελευταία δεκαετία το ενδιαφέρον από τη μεριά των πολιτικών μηχανικών αυξάνεται και επιδιώκουν την ενασχόληση με το σημαντικό αυτό κομμάτι του ελληνικού πολιτισμού. Έτσι ανακτάται η επαφή με το αντικείμενο, αφ' ενός με την επαφή με τους μάστορες και αφ' ετέρου με το πολύ σημαντικό έργο των αναστηλώσεων.

Ξεχνώντας τις έτοιμες συνταγές

Τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή μιας πέτρινης κατοικίας είναι διαφορετικά σε κάθε περίπτωση και υπαγορεύονται από τις ιδιαιτερότητες του τόπου. Η φυσική πέτρα που επιλέγεται για την φέρουσα τοιχοποιία, κάποιος ασβεστόλιθος κατά βάσιν, είναι συνήθως η πιο εύκολα προσβάσιμη στη συγκεκριμένη περιοχή. Πιθανότατα έχει χρησιμοποιηθεί και στα ανάλογα γύρω κτίσματα. Η επιλογή αυτή έχει να κάνει, φυσικά, με την ευκολία που προσφέρει η ντόπια πέτρα, αφού η μεταφορά δεν είναι πάντοτε εύκολη, πόσο μάλιστα σε δύσβατες περιοχές. Είναι σημαντικό να ληφθούν υπ' όψιν οι επιμέρους ιδιαιτερότητες των υλικών, καθώς διαφορετική αντιμετώπιση απαιτεί η σαπιόπετρα της Τήνου σε σχέση με τον ασβεστόλιθο των Ζαγοροχωρίων. Αντίστοιχα, και για τα κονιάματα, τη συνδετική μεταξύ των πετρών λάσπη, που εξαρτώνται από το είδος του λίθου αλλά και τη διαθεσιμότητα τους στην περιοχή.

Τα δώματα φτιάχνονται από ξύλο, όπως και στα παλιά σπίτια, αλλά σε συνδυασμό με σύγχρονα μονωτικά υλικά κι όχι πια αργιλόχωμα. Βέβαια, γίνεται να χρησιμοποιηθούν πλάκες από μπετόν, αλλά πρόκειται για μεικτή κατάσταση. Για επικάλυψη εφαρμόζεται κάποια ψευτόπλακα από ελαφρόπετρα ή από οτιδήποτε προσφέρεται στην περιοχή. Ως προς τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, η ίδια η χρήση της πέτρας επιβάλλει κάποιες μορφές, που σχετίζονται με τη δυνατότητα επεξεργασίας της. Συγκεκριμένη και καθολικά εφαρμόσιμη τεχνική δεν υπάρχει, γιατί κάθε περίπτωση διατηρεί μοναδικά χαρακτηριστικά.

Οι τεχνικές αντλούνται σε μεγάλο βαθμό από τις ανακατασκευές και ο πλούτος των πρωτότυπων ιδεών και λύσεων είναι εντυπωσιακός. «Για να πάω μπροστά, γύρισα πίσω», λέει ο κ. Χατζηαντωνίου και εξαίρει την απίστευτη τεχνική των παλαιών μαστόρων. Το κτίσιμο μιας πέτρινης κατοικίας ουσιαστικά δεν αποτελεί μια χονδροειδή καρικατούρα ενός παλιού αρχιτεκτονικού τρόπου, αλλά μία εκ βαθέων μελέτη της ανεξάντλητης παραδοσιακής τεχνογνωσίας. Επιπροσθέτως, ζήτημα ασφάλειας δεν τίθεται καθώς πλέον στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν οριστεί με σαφήνεια οι απαιτούμενες τεχνικές προδιαγραφές.

Η ποικιλομορφία τεχνικών και υλικών καθιστά δύσκολο τον εκ προοιμίου υπολογισμό του κόστους. Σε σχέση με τα συμβατικά υλικά είναι αυξημένο και σε έργα μεγάλης κλίμακας ασύμφορο. Η προέλευση της πέτρας, οι μάστορες και οι εργάτες και οι απαιτούμενες εξειδικευμένες μελέτες από τους μηχανικούς είναι εύλογο ότι προϋποθέτουν χρόνο και χρήμα. Είναι όμως ένα ξεχωριστό έργο, προϊόν μιας παράδοσης που ξεκινά από την αρχαιότητα και φυσικά ένα αντίδοτο στην αισθητική ομοιομορφία. Για όσους λοιπόν διαθέτουν το μεράκι ή τους περισσότερο ρομαντικούς, είναι σαφές πως το πέτρινο σπίτι αποτελεί μια βιώσιμη και πραγματοποιήσιμη επιλογή, σύμφυτη με την παράδοση ολόκληρης της ελληνικής επικράτειας.

Το αναστηλωτικό έργο του αρχαίου τείχους της Νισύρου τιμήθηκε το 2010 από τη Europa Nostra, στην κατηγορία «Συντήρηση».

 

 Η σοφία, η πείρα και η τεχνική των πέτρινων κατοικιών που βλέπουμε σήμερα σε χωριά και νησιά, αποτελούν έμπνευση για τις σύγχρονες κατασκευές και έχουν σε σημαντικό βαθμό τις ρίζες τους στην αρχαιότητα. Ο κ. Χατζηαντωνίου που εργαζόταν για την αναστήλωση του αρχαίου τείχους της Νισύρου, μεταφέρει κάτι πολύ χαρακτηριστικό. Τα δώματα των σπιτιών της Νισύρου, ηλικίας περίπου 100 χρόνων, εμφανίζουν την ίδια ακριβώς δομή και διαστρωμάτωση δαπέδων με τα αντίστοιχα των πύργων του αρχαίου τείχους, το οποίο χρονολογείται στα 500 π.Χ. Αν μη τι άλλο, αυτό καταδεικνύει το βάθος της παράδοσης που υπάρχει στην Ελλάδα και συνάμα υπενθυμίζει τον κίνδυνο που αντιμετωπίζουμε να χαθεί αυτή η γνώση εξ αιτίας της άγνοιας.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΩ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΣΜΩ