ΓEΡΑΣΙΜΟΥ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ : Τον μύθο της Μεσευρώπης αποκαλύπτει το Προσφυγικό

Τον μύθο της Μεσευρώπης αποκαλύπτει το Προσφυγικό

Μια ερμηνεία για την ομάδα Visegrad και το αυστριακό Heimat Mitteleuropa

Του ΓEΡΑΣΙΜΟΥ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ

Ένα βήμα πριν από την κατάρρευση βρίσκεται η Σένγκεν μετά την απόφαση της Διάσκεψης της Βιέννης που συγκάλεσε η Αυστρία με τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων για το Προσφυγικό. Η πρωτοβουλία αυτή ήταν η αιχμή της προσπάθειας προκειμένου να σταματήσει η ροή προσφύγων και μεταναστών προς την κεντρική Ευρώπη, με το μερικό κλείσιμο των συνόρων Ελλάδας - Σκοπίων.

Η Σύνοδος Κορυφής για το Προσφυγικό απέδειξε αδυναμία διαμόρφωσης κοινής θέσης, επιτρέποντας μονομερείς ενέργειες από διάφορες πλευρές. Ακολούθησε ένας πρωτοφανής πόλεμος διπλωματικών ενεργειών και ανακοινώσεων που δεν βελτίωσαν την ασυνεννοησία.

Η Αυστρία βέβαια έχει αποδεχθεί μεγάλο αριθμό προσφύγων και θεωρεί πως δεν μπορεί να δεχθεί περισσότερους. Είναι γνωστό πως οι ξενοφοβικές παρατάξεις δημιουργούν μεγάλες εντάσεις στη χώρα. Το ίδιο όμως συμβαίνει και στις χώρες του Visegrad αλλά και στο Βέλγιο, τη Γερμανία, την Ολλανδία κ.λπ. Αυτό που πρέπει επομένως να εξετασθεί είναι οι αιτίες υιοθέτησης τέτοιων συμπεριφορών και ανάληψης τέτοιων πρωτοβουλιών, που αποκλίνουν από την κοινή ευρωπαϊκή δράση.

Η ιστορία χωρών της κεντρικής Ευρώπης (Visegrad και Αυστρίας) δίνει κάποιες απαντήσεις που βοηθούν στην κατανόηση της κατάστασης. Η Αυστρία υπήρξε μεγάλη ηγεμονική δύναμη (Αυστροουγγρική αυτοκρατορία), ενώ οι χώρες του Visegrad διατηρούν επί εκατοντάδες χρόνια το αίσθημα καταπίεσης και έλλειψης αυτονομίας. Στο πλαίσιο της παρούσας κρίσης, αναδύονται οι «εθνικοί μύθοι» του παρελθόντος. Ένας κοινός μύθος για τις χώρες αυτές είναι ο μύθος της Μεσευρώπης.

Για ένα μεγάλο διάστημα μετά τη λήξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, η έννοια της Κεντρικής Ευρώπης (Mitteleuropa - Μεσευρώπη) φαινόταν να είχε πεθάνει μαζί με τον Αδόλφο Χίτλερ, που τη χρησιμοποιούσε ως ζωτικό χώρο της Γερμανίας. Ακόμη και στην Αυστρία, πριν από είκοσι χρόνια όλοι απέφευγαν τη χρήση του όρου. Οι μεγαλύτερες όμως ηλικίες στην Πράγα και τη Βουδαπέστη εξακολουθούν να διατηρούν τις μνήμες που ανασύρει ο όρος γι' αυτούς, όπως και οι συντηρητικότερες ομάδες στην ενοποιημένη πια Γερμανία και την Αυστρία.

Στη Δύση υιοθετήθηκαν για τη διχοτομημένη Ευρώπη και τη Γερμανία οι όροι ανατολική και δυτική. Τα ιστορικά κράτη της Κεντρικής Ευρώπης περιελήφθησαν στον όρο Ανατολική Ευρώπη. Η Αυστρία διατηρήθηκε σε μια ουδετερότητα, που επέτρεπε διπλές αναγνώσεις και συντήρησε τις ηγεμονικές μνήμες. Η χρήση του αφηρημένου όρου Ευρώπη από την ΕΕ διευκόλυνε τη συσκότιση των διαφορών. Τελικά, η αναγέννηση του όρου Κεντρική Ευρώπη δεν προήλθε από το Βερολίνο ή τη Βιέννη, αλλά από την Πράγα και τη Βουδαπέστη.

 Το κάστρο του Visegrád

Η ομάδα του Visegrad σχηματίστηκε τον Φεβρουάριο του 1991 με δύο βασικούς στόχους: 1. Την κοινωνικοοικονομική αλλαγή μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. 2. Την προώθηση της ολοκλήρωσής της στην ΕΕ. Η Ουγγαρία, με την επιλογή του κάστρου Visegrad, συνέδεσε συναισθηματικά τη συνάντηση με το ιστορικό συνέδριο του 1335 στο ομώνυμο κάστρο, κατά το οποίο οι κεντροευρωπαϊκοί αυτοί λαοί εγκαινίασαν συνεργασία για την αυτονομία και κυριαρχία τους απέναντι στην τευτονική και αυστριακή κηδεμονία.

Όμως, ενώ ο Ψυχρός Πόλεμος κάλυψε πολλά με ένα πέπλο σιωπής, η εξέλιξη της ΕΕ, στην οποία οι χώρες αυτές εντάχθηκαν πρόσφατα, προωθεί μια υπερεθνική ένωση, που μειώνει την εθνική κυριαρχία, αφυπνίζοντας μνήμες της εθνικής καταπίεσης του παρελθόντος ή θίγοντας την επιθυμία άσκησης κυριαρχίας. Ας συνειδητοποιήσουμε πως στο κοινωνικό φαντασιακό των χωρών αυτών διατηρείται μια εικόνα της Μεσευρώπης με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, που συζητιόταν για χρόνια μόνο ιδιωτικά και κρυφά. Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά της εικόνας που αναδύεται σε αυτές τις κοινωνίες σε συμβολικό επίπεδο.

Η συζήτηση για την ταυτότητα της Μεσευρώπης άνοιξε σε συνθήκες Ψυχρού Πολέμου με το έργο του Μ. Κούντερα «Η Τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης». Οι Γερμανοί, και οι Αυστριακοί στη συνέχεια, με διαφορετικούς τρόπους φρόντισαν για την αναβίωση του συμβολικού όρου που θεωρούν ότι τους ανήκει. Ο Kurt Waldheim, π.χ., οργάνωσε στη Βιέννη συμπόσιο με τον νοσταλγικό τίτλο «Heimat Mitteleuropa» (Η νοσταλγία της Μεσευρώπης).

Οι χώρες της κεντρικής Ευρώπης είχαν την ιστορική «ατυχία» να μην ανεξαρτητοποιηθούν ούτε μετά την «ανατολική» Ταταρο-Τουρκική κυριαρχία ούτε μετά τη «δυτική» Γερμανο-αυστριακή ηγεμονία, αλλά να συμμετάσχουν στο σοβιετικό στρατόπεδο υπό ρωσική ηγεμονία. Οι λαοί τους θεωρούν πως η εξέλιξη αυτή δεν τους επέτρεψε να πραγματοποιήσουν τη δική τους αυτόνομη ιστορική πορεία για περισσότερο από μισή χιλιετία. Η ιστορία τους συλλαμβάνεται «εκ των υστέρων» ως μια εικόνα του μέλλοντος. Αυτή η μυθοποιητική τάση αποδίδει στο παρελθόν της Μεσευρώπης αυτό που ελπίζουν ότι θα χαρακτηρίσει το μέλλον της.

Σε τι συνίσταται όμως αυτός ο μύθος της Μεσευρώπης; Αν κρίνουμε από τα έργα των πιο γνωστών στη Δύση συγγραφέων, πρόκειται για μια κεντροευρωπαϊκή αντίληψη και νοοτροπία χαρακτηριζόμενη από λιτότητα, σκεπτικισμό και πραγματισμό, σε αντίθεση με τον συναισθηματικό ριζοσπαστισμό. Κάποιοι ισχυρίζονται πως είναι τυπικό για τους Κεντροευρωπαίους να θεωρούν ότι η κεντροευρωπαική ταυτότητα είναι ανθρωπιστική, ορθολογική, ανεκτική, «δυτική». Όλα τα άλλα είναι «ανατολικά».

Όμως, ο υπεργραφειοκρατικός κρατισμός και ο φορμαλιστικός νομικισμός χαρακτήριζαν πάντοτε την Κεντρική Ευρώπη. Γι' αυτό ακριβώς o Κάφκα αντιλήφθηκε και περιέγραψε τόσο καλά το κλίμα του επερχόμενου αυταρχισμού. Οι πρόσφατες συμπεριφορές με αφορμή το Προσφυγικό επιβεβαιώνουν ότι ο μύθος της Μεσευρώπης είναι μόνο ένας μύθος. Ένας πολύ βολικός μύθος που κρύβει φαντάσματα του παρελθόντος.

«ΤΟ ΠΑΡΟΝ»