Δημ. Σ. Λουκάκου : Η ιστορία του χαρταετού

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΑΕΤΟΥ

Λίγα λόγια για τη διεθνή ιστορία και τη φύση του παιγνιδιού.

Λένε ότι ο χαρταετός είναι ένας πρόγονος των σημερινών πυραύλων, μικρογραφία της μεγάλης προσοχής του άνθρωπου προς τον πέρα από την επιφάνεια της Γής χώρο, όπου εζήτησε να στείλει κάτι δικό του, έναν χάρτινο έστω εκπρόσωπο, αφού δεν μπορούσε να πάει ό ίδιος.

Κλασική είναι ή θεωρία, πώς οι χαρταετοί είναι επινόηση των  Ανατολικών λαών - εννοούμε Κινέζους, Άνναμίτες, 'Ιάπωνες, Κορεάτες, Μαλαΐους και Πολυνησΐους μιας και δε πρέπει να ξεχνούμε ότι και το χαρτί κατασκευάσθηκε πολύ νωρίτερα στους λαούς αυτούς - κι είναι αλήθεια πώς εκείνοι τους συστηματοποίησαν σε ποικιλίες και τους έδωσαν ζώσες μορφές (ψάρια, πουλιά, δράκοντες, δαίμονες, μάσκες, τοτέμ), τους χρησιμοποίησαν σε μαγικές ώρες, σε εξορκιστικές ενέργειες και σε θρησκευτικές εκδηλώσεις.  Άλλοι έδεναν σ' αυτούς (πάνω σε μικρότερο χαρτί γραμμένες) τις αρρώστιες και τις συμφορές, και τις άφηναν να φύγουν μακριά, άλλοι έστελναν προς τα επάνω τις ευχές και τις επιθυμίες τους, κι άλλοι προσάρμοζαν μικρές φλογέρες στο κεφάλι του αετού, για να σφυρίζουν και να διώχνουν τα κακά πνεύματα. Άλλοι τέλος σήκωναν ομαδικά τους αετούς, σαν προσευχή στον ουρανό, κι έψαλλαν ύμνους. Αλλού ένας στρατηγός έδωσε θάρρος στο στρατό του, γεμίζοντας τη νύχτα με φανάρια τους χαρταετούς και κάνοντας έτσι τους στρατιώτες του να δουν τη θεϊκή εύνοια, σε πλήθος αστέρια...

'Αλλά το περίεργο είναι, ότι κι η ελληνική αρχαιότητα, δεν έλειψε από την πρωτοβουλία της αεροτεχνικής αυτής του χαρταετού. Παραδίδεται ότι ο αρχιμηχανικός  Αρχύτας  του Τάραντος (Δ' αι. π.Χ.), χρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον αετό, έχουμε δε επίσης, σε ελληνικό αγγείο της κλασσικής εποχής, παράσταση κόρης, πού κρατεί στα χέρια της μικρή λευκή σαΐτα (είδος αετού) με το νήμα της, έτοιμη να την πετάξει.

Βέβαια, χρειαζόταν χαρτί, πολύ και λεπτό χαρτί, για να φτάσουμε στη σημερινή τελειότητα κι ευκολία του «αετού». Αλλά το χαρτί δεν το διέθεταν οι χώρες μας (όπως αργότερα η Άπω Ανατολή), αφού με δυσκολία το έβρισκαν (παπύρους κ.τ.λ.) για να γράψουν. Γι' αυτό και τα πιθανά πειράματα ή παιγνίδια των αρχαίων ως τον μεσαίωνα, θα πρέπει να γίνονταν με πανί, όπως το ήξεραν από τα πλοία κι όπως το χρησιμοποιούν ακόμη για έρευνες με «αετούς», επιστημονικές.

Σαφείς ειδήσεις για την παρουσία του χαρταετού στα νεώτερα χρόνια, έχουμε μια γερμανική του 1450 και μια ισπανική του 1606. Στη δεύτερη, ένας κληρικός πού έγραψε το ημερολόγιο του, αναφέρει τούτο το σημαντικό για τον χαρταετό, ότι τον χρησιμοποιούσαν στην εποχή του σαν παιχνίδι χαράς, την «ήμερα του Πάσχα». Αξιοπρόσεχτη είδηση, πού μας δείχνει επίσης την ανοιξιάτικη θέση του χαρταετού στον ευρωπαϊκό ουρανό, αλλά μ' έναν ταιριαστό συμβολισμό, πού του έδωσε ίσως ή Εκκλησία, για να σημαίνει την Ανάσταση. 

Ακολουθούν οι χρόνοι της επιστημονικής χρησιμοποίησης των χαρταετών (ή και υφασμαετών), πού δεν εμπόδιζαν τα παιδιά να τους μιμούνται ολοένα και περισσότερο, (όπως συμβαίνει σήμερα με τ' αεροπλάνα και τους πυραύλους). Το 1752 ο Βενιαμίν Φραγκλίνος στην Αμερική διαπίστωσε, με τεχνητό αετό, τον ηλεκτρισμό της ατμόσφαιρας και του κεραυνού κι έφτιαξε το αλεξικέραυνο. Το 1880 ο Αυστραλός Hargrave σχεδίασε τεράστιο αετό για μετεωρολογικές παρατηρήσεις, κι ύστερα άλλες στρατιωτικές υπηρεσίες κατάφεραν να δέσουν άνθρωπο στον αετό, πού έφτασαν ως 1000 μέτρα ύψος, για παρατηρήσεις (Άγγλος Brook-Smith). Τη μεγάλη γέφυρα του Νιαγάρα την άρχισαν, λέει, ρίχνοντας απέναντι με «αετό» το πρώτο σχοινί. Άλλοι έσωσαν ναυαγούς από πλοία πού εξόκειλαν στις ακτές, ρίχνοντας τους ναυαγοσωστικό καλώδιο, επίσης με «αετό». Και το 1903 ο 'Αμερικανός σχεδιαστής στρατιωτικών αετών Cody πέρασε τη Μάγχη με βάρκα, πού την έσερνε «αετός». Πολλά περίμεναν από την τελειοποίηση των αετών, κι είχαν ιδρύσει Σύλλογο του Cerfvolant στη Γαλλία, άλλα τους πρόλαβε το αεροπλάνο. Είναι κι αυτό παιδί του παιδικού αετού, στην πρώτη του επινόηση. Το θέμα ήταν ν' αντικατασταθεί η δύναμη των χεριών του παιδιού (πού τραβάει τον αετό ή τρέχει να τον ανυψώσει), με τη σημερινή προωθητική έλικα.  Έτσι, τα παιδιά διδάξαν τους επιστήμονες κι οι επιστήμονες τα παιδιά για την ωραία εξέλιξη τού χαρταετού, όσο και του αεροπλάνου.

Τα πλουσιόπαιδα της Ευρώπης, πού διέθεταν χαρτί (είδος μεγάλης πολυτέλειας), άρχισαν πρώτα τη χρήση τού παιχνιδιού «αετού», όπως το βλέπουμε κι από παλιότερες χαλκογραφίες. Γαλλική παράσταση μας δείχνει παιδί με χαρταετό ήδη το 1657 κι άλλη το 1807. Από εκεί ήρθε το παιχνίδι και στην Ελλάδα, πιάνοντας πρώτες τις επαρχίες της επιμιξίας με την Ευρώπη, τα λιμάνια της Ανατολής (Σμύρνη, Χίο, Κωνσταντινούπολη), τα λιμάνια της Επτανήσου, έπειτα της Σύρας και των Πατρών, και σιγά-σιγά όλες τις πολιτείες και τα αστικά κέντρα, όπου μπορούσε ν' αγοραστεί σπάγγος και χρωματιστό χαρτί. Το χωριό είδε το αστόπαιδο στις εκδρομές του και το μιμήθηκε, με πρόχειρα μέσα· ένα κομμάτι χαρτί τού μπακάλη (πού όμως ήταν βαρύ), ένα φύλλο από τετράδιο τού σχολείου, ένα κομμάτι από την τοπική εφημερίδα, και νήμα από κουβάρι ή την ξηλωμένη κάλτσα της γιαγιάς. Παράλληλα έφτιαχνε και πρόχειρες «σαΐτες» και «καρδιές», πού μπορεί και να μην είχαν λείψει από παλαιότατη τοπική παράδοση.

Σήμερα [1962] όλα πάνε καλύτερα· το χαρτί πλήθυνε για όλους, τα λεφτά είναι ευκολότερα, και τα μαγαζιά πουλούν  έτοιμους χαρταετούς, από μια δραχμή και δίδραχμο ως δεκάρικο ή εικοσάρι. Μονάχα ο σπάγκος στοιχίζει κάπως ακριβά, αν θέλει κανείς ν' αμολήσει πολύ ψηλά τον αετό του. 'Αλλά κι αυτός μπορεί να φυλαχτεί για την άλλη χρονιά. 'Έτσι μπήκε και στο χωριό ό αστικός αετός, κι ή χαρά του απλώθηκε σε περισσότερα τώρα παιδιά.

Τα στολίδια του είναι ανάλογα με τη φαντασία του παιδιού-κατασκευαστή, ή του τεχνίτη πού θα τον πουλήσει. Κάποτε ο κατασκευαστής γίνεται καλλιτέχνης, όταν σκέφτεται με αγάπη το έργο του. Αρχίζει από το ανάλαφρα ξυσμένο καλάμι, προσέχει την πολυγωνική συμμετρία και τα χαρούμενα χρώματα. Ο θύσανος της ουράς είναι μικρό πανηγύρι γι' αυτόν. Διαλέγει τα χρώματα και τα ταιριάζει· προσέχει το πάχος να είναι συμμετρικό· βλέπει τον αετό, σαν ζωντανό πουλί, με την ωραία ουρά του. Έπειτα τα «σκουλαρίκια» στα πλάγια, πού έκαναν άλλοτε τους Σμυρνιούς να λένε τα τσερκένια τους «Φραγκίσκους-Ίωσήφ»! Τα ζύγια κάποτε χαρτοστόλιστα, και στις πλευρές του πολυγώνου οι νταντέλες!

Ο αετός, όταν φιλοτεχνηθεί καλά, είναι δείγμα λαϊκής τέχνης. Απάνω στην «πλάτη» του κολλούσαν άλλοτε ψαλιδισμένα χαρτιά, πού σχημάτιζαν εικόνες: ήλιους, αστροφεγγιά, φεγγάρι, καράβι, μάσκα, αράπη, φουστανελά, εκκλησιά, σημαία. Οι σημαίες ήταν, στις αλύτρωτες πολιτείες, μια διακήρυξη εθνισμού, ένας πατριωτικός πόθος ανεβασμένος στα μεσούρανα, ένα δημοψήφισμα και μια νίκη στον ουρανό. Και σήμερα είναι συχνή η ελληνική σημαία στους χαρταετούς, αλλά στα χρόνια τα παλιότερα έδινε άλλη συγκίνηση, καθώς ανέβαινε ψηλά...

Τώρα οι τεχνίτες προσθέτουν κι έτοιμες φιγούρες στους αετούς πού πουλούν. Μια άλλη αφθονία χαρτιού, τα εικονογραφημένα περιοδικά, δίνουν εντυπωσιακά θέματα και ζωηρές φιγούρες με ενδιαφέρον. Οι κινηματογραφικοί αστέρες με την ομορφιά τους, γίνονται εικόνες Αφροδίτης στον ουρανό, οι ποδοσφαιριστές παίρνουν τη θέση του Άρη, τα χρώματα των Ομάδων έγιναν οι Πράσινοι και οι Βένετοι του βυζαντινού λαού... 'Οργανώνονται και διαγωνισμοί.

Οι αναμνήσεις των παλιότερων αστών στην Ελλάδα φτάνουν ως το 1900, όταν με το πλησίασμα της Αποκριάς (από το Τριώδι και πέρα), δινόταν το σύνθημα για το φτιάξιμο των αετών, για την αγορά του χαρτιού και των σύνεργων, πού τα έφερναν επίτηδες οι έμποροι. Άρχιζαν να τους «αμολούν» από τους δρόμους και τις ταράτσες (τα δώματα), κι ύστερα έβγαιναν στην εξοχή, και πάλι ξανάρχονταν στις ταράτσες και γέμιζαν τον ουρανό της πολιτείας χρωματιστά μανιτάρια, πού κάποτε (προς το τέλος) τα έβαναν να παλεύουν και ν' αερομαχούν. Οι Κωνσταντινουπολίτες κι οι Σμυρνιοί έχουν πολλά να διηγηθούν, από τις γειτονικές εξορμήσεις των παιδικών χρόνων τους, γι' αυτές τις μάχες των χαμηλών ουρανών... Ήταν ολόκληρη στρατηγική, να καταφέρεις να νικήσεις τον αντίπαλο σου. Βέβαια, βοηθούσε ο δικός σου αέρας, βοηθούσε ο δυνατότερος σπόγγος κι ο πιο βαρύς αετός, αλλά η τέχνη άξιζε περισσότερο. Έπρεπε νά έχεις ετοιμότητα ν' αποφύγεις την επίθεση και να την κάμεις εσύ. Να σύρεις τον σπάγγο σου απότομα, να ξυρίσει το γείτονα και να τού πάρεις τον αετό. Μια ιπποτική συμφωνία καθόριζε τι θ' απογίνει. «Να τα παίρνομε;» — «Να τα δίνομε;»...

Σ' αυτές τις προσπάθειες να νικήσει ο ένας τον άλλο, πού εξελίσσονταν σε πραγματικούς αγώνες χαρταετών (από την ιπποτική επιστροφή του «αιχμάλωτου» ως την πεισματάρικη καταστροφή του· κι απ' την ανοιχτή πετονιά ως το κρυφό κόψιμο με ξυραφάκια), μπορούμε να δούμε ανοιξιάτικους αγώνες καλοχρονιάς, σαν εκείνους πού βρίσκουμε στις ιπποδρομίες και στα παλέματα του Πάσχα, ακόμα και στο τσούγκρισμα των αβγών...

Αλλά τόσο σκόπιμο και ωραίο αγώνισμα είναι και μόνο του για τα παιδιά ό χαρταετός! 'Έξω, στον ελεύθερο χώρο και στον καθαρό αέρα, σε μια εποχή πού ζωογονείται η φύση κι ανασταίνεται, Βγαίνουν τα παιδιά και τεντώνουν τα στήθια και το λαιμό, τεντώνουν τα χέρια με δύναμη, κι αντιστυλώνουν το κορμί, τραβάνε λες απάνω τους ή απωθούν τον αέρα, τρέχουν παντού, κοιτάνε παντού, κρατούν στα χέρια τους ένα «ουράνιο σώμα», προσέχουν, είναι ανήσυχοι, έχουν ευθύνη, κυβερνούν... Η νευρικότητα κι οι φωνές τους δείχνουν χαρακτηριστικά τη σοβαρή ώρα τους. Είναι αεροναύτες, πού μόλις πατάνε στη γη. Η ετοιμότητα τους ανυψώνει, η αφηρημάδα τους προσγειώνει με χτύπημα. «Αμάν, ένα καπάτσο!». Οι διαταγές τους είναι σε γλώσσα συνθηματική της απασχόλησης: — « Αμόλα καλούμπα!» — «Βάστα κεφάλι!» — «Μάζωχ' την κοιλιά!» - «Κάμε τράκα!» -«Πάρε μυρουδιά!» — «Πιάσ' τον ήλιο!» — «Καβάλα το βουνό!». Και το ειδικό λεξιλόγιο πλούσιο: Τα «ζύγια», το «στεφάνι», το «κεφάλι», οι «τράκες», η «κουτρουβάλα», το «ξούρισμα», το «τσάκωμα», τό «μύλι» (= οι γυριστές τούμπες), το «γράμμα», το «τηλεγράφημα»...

Όποιος δεν έπαιξε ποτέ του με χαρταετό, δεν κοίταξε όσο χρειάζεται ψηλά. Όποιος δεν ένιωσε την αντίσταση του μεγάλου σπάγκου, δεν κατάλαβε τη δύναμη του αέρα. Κι όποιος δεν εφώναξε, με την ευθύνη και την πρωτοβουλία του παιδιού, πού βλέπει να κινδυνεύει στο ψηλό μετεωρισμό του ο αετός, δεν ένιωσε τη χαρά του να τα βγάζεις πέρα μόνος σου με τη Φύση. Χαρές, πού δείχνουν αντίστοιχα την πλατιά παιδαγωγική αξία του αετού, γι' αγόρια τώρα και για κορίτσια.

Κίνδυνοι και ζημιές; Πολλοί και πάντα. Στα παλιότερα χρόνια πλήρωναν οι ταράτσες και τα κεραμίδια των σπιτιών, οι καπνοδόχοι, οι αυλές και τα φρεσκοφυτεμένα χωράφια. Τα ίδια τα παιδιά γκρεμίζονταν κάποτε από τις στέγες και σακατεύονταν, χωρίς να βλέπουν τίποτε στον συνεπαρμό τους... Σήμερα οι ζημιές και οι κίνδυνοι είναι και μηχανικοί. Τα σύρματα των Εταιριών κι οι ηλεκτροπληξίες. Η αστυνομία παρακολουθεί το παιγνίδι και επεμβαίνει. Το διώχνει προς τις εξοχές και τους ελεύθερους χώρους. Ένας λόγος παραπάνω να βρίσκουν οι χαρταετοί τη μεγάλη ευκαιρία της εξόδου των την Καθαρή Δευτέρα. Ευτυχώς πού η πρωτεύουσα είναι ακόμη αττικά εξοχική και απλωτά χτισμένη, οι μικροταράτσες της είναι τόσο ανοιχτές προς τον ήλιο, πού η κάθε στέγη γίνεται οικόπεδο, και το πλήθος των αετών δεν παύει να σκεπάζει την πόλη...

Από τό 1922 κι εδώ, όλος ο ελληνισμός αντιπροσωπεύεται στην πρωτεύουσα. Όλα τα έθιμα κάνουν τη γνωριμία τους και συνεκδηλώνονται στις γιορτές. Η έξοδος της Καθαρής Δευτέρας απλώθηκε σιγά-σιγά από τους αρχικούς Στύλους του Ολυμπίου Διός και τους λόφους του Φιλοπάππου, ως την Πεντέλη και την Πάρνηθα, τον Υμηττό, το Αιγάλεω και τον Σαρωνικό. Οι μικροί παίρνουν από κοντά τους μεγάλους, κρατώντας ή κουβαλώντας μέσα στ' αυτοκίνητα τον αετό τους. Το εμπόριο ενισχύει την προσοδοφόρα παράδοση. Και φτάσαμε στο αποκορύφωμα αυτό της τελευταίας ημέρας του Καρναβαλιού (πρώτης της Σαρακοστής), πού σηκώνει στον αττικό ουρανό περί τους 100.000 αετούς και πού επίσημα εκδρομικά σωματεία στήριξαν το έθιμο με διαγωνισμούς.

Ωραίο και γραφικό θέαμα, πανηγύρι χρωμάτων στον ουρανό, ειρηνική απασχόληση μικρών και μεγάλων, φωνές της νεότητας για ένα καλύτερο μέλλον. Ας χαρούμε το έθιμο, με τον συμβολισμό της Καθαρής Ημέρας του, αφού όλοι θα πρέπει να κοιτάμε ψηλά, προς τον ελληνικό ήλιο και τον ελληνικό ουρανό!

Δημ. Σ. Λουκάκος
Πασχαλινά και της άνοιξης