Τ. Κατσιμάρδος : Η Ελλάδα μετανοούσα κηδεύει τον Τρικούπη

 Ένα μέρος από τα πλήθη που τον κήδεψαν «εν σιγή».

 Ο Τρικούπης αντιπροσωπεύει το αρχέτυπο του ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού. Ως δρων πολιτικός δεν μπορεί να χαρακτηριστεί δημοφιλής. Αν και του αποδόθηκε αδίκως από τους λαϊκιστές της εποχής οτιδήποτε πήγαινε στραβά στη χώρα

ΚΑΝΕΣ 1896:

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΥΤΟΕΞΟΡΙΣΤΟΥ

Η Ελλάδα μετανοούσα κηδεύει τον Τρικούπη

Τις ώρες που οι Έλληνες πανηγύριζαν έξαλλα τη νίκη του μαραθωνοδρόμου Σπύρου Λούη στους Ολυμπιακούς Αγώνες, άφηνε την τελευταία του πνοή στις Κάνες ο Χαρίλαος Τρικούπης. Σε ηλικία 64 χρόνων, μακριά από την πατρίδα του, στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου, έχοντας δίπλα την αγαπημένη αδελφή του Σοφία. Το ημερολόγιο (παλιό) έδειχνε ημέρα Σάββατο 30 Μαρτίου 1896. Δεκατρείς μέρες μετά, στην κηδεία του, το ξάφνιασμα ενός ξένου ανταποκριτή εφημερίδας, που αδυνατούσε να εξηγήσει πώς ήταν δυνατόν τα ίδια αλαλάζοντα πλήθη για τον Λούη, τώρα να κλαίνε με μαύρο δάκρυ για τον Τρικούπη, είναι χαρακτηριστικό της εποχής.

Οι ίδιοι, που αποδοκίμαζαν εκκωφαντικά στις τελευταίες εκλογές -κι όχι μόνο- τον μεγαλύτερο ως τότε πολιτικό, μαζί με τον Καποδίστρια, γονάτιζαν μετανιωμένοι.

Η κηδεία του στις 11 Απριλίου, πριν από 120 χρόνια, έμεινε στην ιστορία όχι για τις επισημότητες και τα μεγαλεία της. Αλλά για τη θλίψη και τη συνειδητοποίηση του μεγέθους της πολιτικής απώλειας. Πράγμα, άλλωστε, που θ' αποτυπωθεί στις κατοπινές εθνικές και πολιτικές εξελίξεις.

Τα όσα γράφονταν τότε -μερικά από τα οποία επαναλαμβάνονται ως τις μέρες μας- διαψεύδουν απολύτως την πρόβλεψη του Τρικούπη για τη μελλοντική θέση του. Δηλαδή, ότι η Ιστορία δεν θ' ασχοληθεί με την εποχή του, παρά μόνο σε είκοσι αράδες και είναι «αμφίβολον εάν θα μνημονεύει» όσους κυβέρνησαν την Ελλάδα.

 Ο Χαρίλαος Τρικούπης συνοδεύεται συνήθως από τις ιστορικές φράσεις του «Η Ελλάς προώρισται να ζήση και θα ζήση» και «Ανθ’ ημών Γουλιμής». Το «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν», μάλλον, δεν το είπε έτσι ακριβώς...

Από τη μέρα του θανάτου ως τη μεταφορά της σορού στο λιμάνι του Πειραιά (8 Απριλίου). Από τις ώρες του προσκυνήματος στο σπίτι του (οδός Ακαδημίας), ως τη νεκρώσιμη ακολουθία μετά τρεις μέρες (εκκλησία Ζωοδόχου Πηγής στην Ακαδημίας). Από τις ώρες της νεκρικής πομπής (μέσω των κεντρικών αθηναϊκών οδών στο νεκροταφείο), ως την ταφή του (δίπλα στον πατέρα του Σπ. Τρικούπη) «έκλαυσαν εχθροί και φίλοι».

Τρεις «λακωνικές» περιγραφές εκείνων των ωρών μεταφέρουν την ατμόσφαιρα:

• «Σπανίως αι Αθήναι είδον κηδείαν επιβλητικωτέραν, σεμνοτέραν και μελαγχολικωτέραν. Η έλλειψις στεφάνων, μουσικών, επισημότητας προσέδιδον ανέκφραστον οδύνην και πόνον, βαρέως θλίβοντα τας ψυχάς...».

• «Οι κώδωνες σημαίνουσι πενθίμως από πρωίας... Οι φανοί της πόλεως κεκαλυμμέναι δια μελανής σκέπης... Κατήφεια γενική. Κόσμος μελανά ενδεδυμένος... Αλλο πλήθος πολύχρωμον πολυποίκιλον, απέραντον, πολυσχημάτιστον προβάλλει από τα διαφόρους συνοικίας... Βοή τις αόριστος, πνοή ομοία προς θνήσκοντα στεναγμόν ή οιμωγή αναδίδεται εξ όλης της πόλεως... Η θλίψις αύτη έχει τον λόγον της. Ο θάνατος του Τρικούπη είναι απροσδόκητον, απίστευτον, ως πτώσις κεραυνού εν αιθρία...».

• «Η νεκρική πομπή εν συνωστισμώ πολλών χιλιάδων... Πανταχού κατήφεια και πένθος. Αι Αθήναι εκήδευον τον πρώτον μεταξύ των Ελλήνων εν σιγή εκφραστική... Ουδεμία ταραχή, ουδείς θόρυβος, ουδεμία κλαγγή».

 Το σπίτι όπου έμεινε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην οδό Ακαδημίας. Τόπος προσκυνήματος στις 9-11 Απριλίου (κατεδαφίστηκε το 1936).

Έτσι τελείωνε το «ντόμινο» που άρχισε με τη μη εκλογή του για 10 ψήφους («ανθ' ημών Γουλιμής») στο Μεσολόγγι. Συνεχίστηκε με την αυτοεξορία και τον θάνατό του. Μια μεγάλη ευκαιρία χάθηκε στο μεταξύ για ν' ανατραπεί το φαινόμενο (επανεκλογή στον Βάλτο).

Μαζί του έφευγε το κόμμα του και μια ολόκληρη εποχή. Στην Ιστορία έμεινε και θα παραμείνει τ΄ όνομα και το πολιτικό όραμά του συνδεδεμένο με την προσπάθεια εκσυγχρονισμού της χώρας.

28-30 ΜΑΡΤΙΟΥ (10-12 ΑΠΡΙΛΙΟΥ)

Οι ύστατες στιγμές του

ΠΕΜΠΤΗ. Λίγο μετά το μεσημέρι η αδελφή του Σοφία βρίσκεται στο πλευρό του. Πριν μπει στο δωμάτιό του ο γιατρός προετοίμασε τον Τρικούπη για να μην ταραχθεί, καθώς τις προηγούμενες ώρες αγωνιούσε και ρωτούσε συνεχώς για τον ερχομό της. Παρά τις προφυλάξεις «η συνάντησις υπήρξεν εις άκρον συγκινητικήν». Έμεινε «επί πολλήν ώραν» συζητώντας μαζί του.

Ο γιατρός «φοβούμενος μήπως κουρασθή ο ασθενής» ζήτησε από τη Σοφία να τον αφήσει και να επανέλθει αργότερα. Όπως κι έγινε, παρόντος αυτή τη φορά και του ανιψιού του Κωνσταντίνου. Νωρίτερα ο βαρόνος Τραούτεμβεργ είχε γνωστοποιήσει ότι μετά από εντολή του Τρικούπη «κατέστρεψε διάφορα χειρόγραφα», παραδίδοντας στη Σοφία τα κλειδιά και τις επιστολές του.

 Αναγγελία του θανάτου του διά χειρός της αδελφής του Σοφίας σε σημειωματάριο του ξενοδοχείου στις Κάνες, όπου άφησε την τελευταία πνοή του.

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ. Οι γιατροί μετά από συμβούλιο γνωμάτευσαν ότι «ο ασθενής ήτο πολύ καλύτερα». Έδωσαν, μάλιστα, οδηγίες στη Σοφία, ώστε να μην αρχίσει να εργάζεται.

Ο Τρικούπης ήταν ήρεμος με την παρουσία της αδελφής του. Έπαιρνε τα φάρμακα, έπινε τονωτικά και γάλα. Η αναπνοή του ήταν «τακτική, αλλά βεβαρημένη, Είχε διαύγειαν ιδεών... Ωμίλει εκ διαλειμμάτων...».

• «Η ιδέα του θανάτου δεν με θλίβει, διότι η ζωή πλέον ουδέν μοι παρέχει θέλγητρον...». Είπε στην αδελφή του ότι «ουδεμίαν επεθύμει εκ των απονεμομένων συνήθως τιμών, ούτε στεφάνους, ούτε λόγους».

ΣΑΒΒΑΤΟ. Το πρωί οι γιατροί διαπίστωσαν «μεγάλη αδυναμία». Λίγο μετά το μεσημέρι η Σοφία νόμισε ότι φθάνει το μοιραίο. Πράγμα που επιβεβαίωσαν οι γιατροί. «Είχεν ήδη κλείσει τους οφθαλμούς και ανέπνεε βαρέως...».

Στις 6 και 5 λεπτά οι γιατροί που μετρούσαν τους σφυγμούς του άφησαν το χέρι του και η Σοφία του έκλεισε τα μάτια. «Ήρεμος και γαληνιαία ήτο η όψις του, ώστε εφαίνετο κοιμώμενος...».

(Το ημερολόγιο βασίζεται στις σημειώσεις του Κ. Τρικούπη, όπως τις παρέδωσε και δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα ΑΣΤΥ, την παραμονή της κηδείας του Χαρίλαου Τρικούπη, στις 10 Απριλίου 1896)

Το φάντασμα του φοβίζει

«Πεσμένος φαίνεται ακόμη μεγαλύτερος των αντιπάλων...»

Ακόμη και νεκρός ο Τρικούπης φοβίζει τον αιώνιο πολιτικό αντίπαλό του Θ. Δηλιγιάννη. Μετά την εκλογική συντριβή και τη διάλυση του τρικουπικού κόμματος ο αρχηγός του «Κορδονιού» θα είναι πανίσχυρος κοινοβουλευτικά πρωθυπουργός.

Καταγράφεται άφθονο ανεκδοτολογικό υλικό για την αντίδρασή του στο άγγελμα θανάτου του μεγάλου «εχθρού».

Πέραν αυτού, τη στάση του αντιτρικουπικού κόσμου υπογραμμίζει η πανευρωπαϊκή είδηση για την απώλειά του, όπως δημοσιεύτηκε στο κατεξοχήν δηλιγιαννικό έντυπο όργανο (εφημερίδα ΠΡΩΙΑ).

Καταχωνιασμένη στη δεύτερη σελίδα και πριν από την πληροφορία για «κρούσματα χολέρας» (φύλλο της 31ης Μαρτίου): «Ο κ. Τρικούπης απέθανεν την 6ην ώραν». Αυτό και μόνο αυτό!

«Μετακομιζόμενος ως εμπόρευμα»

Η κυβέρνηση, σχολιάζει το τρικουπικό ΑΣΤΥ, ουδέν μέτρο έλαβε ούτε θα λάβει ως προς τον θάνατο. «Ο υπουργός Εξωτερικών κ. Σκουζές είπεν ότι τα μέσα του κράτους δεν επιτρέπουν την μεταφοράν του νεκρού διά πολεμικού πλοίου...». Έτσι, η σορός θα μεταφερθεί με το γαλλικό πλοίο ΑΜΕΡΙΚΑ. Ο επτάκις πρωθυπουργός «μετακομιζόμενος ως εμπόρευμα», προκαλώντας γενικό καγχασμό και τον Σουρή να δίνει εύσημα στην κυβέρνηση για την... παγκόσμια πρωτοτυπία της.

Το ΑΣΤΥ, κωδικοποιώντας την κυβερνητική στάση, σημειώνει με οξύτητα: «Δυστυχώς απέθανεν πρώτος ο Τρικούπης και ο κ. Δηλιγιάννης προ του πτώματος... εξέβαλεν όλην την μικροπρεπή χολήν και έχθραν του και εξεδικήθη τας νίκας και την υπεροχήν του αντιπάλου διά της αδιαφορίας και της ασεβείας προς εν νεκρόν».

Το κλίμα αυτό θα συνεχιστεί και το επόμενο δεκαήμερο έως την κηδεία του Τρικούπη. Η ΠΡΩΙΑ την αναγγέλλει στη στήλη «κοινωνικά» με τρεις γραμμές και κάποια δόση χαιρεκακίας για τους «τεθλιμμένους συγγενείς και φίλους». Σε μια απόπειρα διακωμώδωσης, μάλιστα, είχε παραλληλίσει το γεγονός με «θάνατο πολιτευομένου» τον οποίο «η Κόπραινα (τρικουπική Ελλάς) κλαίει»!

Ο... πολιτικός πολιτισμός της εποχής θα εκδηλωθεί και αργότερα με ανάλογα δείγματα. Η ενημέρωση της Βουλής για την αναπλήρωση της «κενωθείσης έδρας» στον Βάλτο (Μάρτιος) θα γίνει, μόλις, τον Νοέμβριο! Χωρίς μάλιστα ν' αναφερθεί το όνομα του Τρικούπη! Τότε και μετά τον σάλο που προκλήθηκε, η Βουλή θα εκφράσει τα συλλυπητήρια για τον θάνατο του Τρικούπη στην αδελφή του.

Δεν ήταν άστοχο το δημοφιλές σχόλιο στον τρικουπικό κόσμο ότι ο νεκρός Τρικούπης «πεσμένος φαίνεται μεγαλύτερος... Μεγαλύτερος από τους μικροσώμους αγωνιστάς της πολιτικής παλαίστρας ... (εκείνους) που προσποιούμενοι ότι δεν προσέχουν τον θάνατόν του, κοιτάζοντες, όμως εμφόβως με την άκρην του οφθαλμού, μη τύχη και ανεγερθή ο εχθρός...».

Η επανεκλογή του τον βρίσκει καθηλωμένο

Χάθηκε η τελευταία ευκαιρία

Ο Τρικούπης έριξε «μαύρη πέτρα» πίσω του και εγκατέλειψε τη χώρα λίγες μέρες μετά την εκλογική του πανωλεθρία. Από τον Μάιο του 1895 και επί δέκα μήνες περιπλανιόταν στην Ευρώπη. Φέρεται αμετάπειστος ως προς την επιστροφή του στην Ελλάδα και την πολιτική. Η εδραιωμένη αυτή εικόνα μετά την πρόσφατη δημοσίευση βρετανικών εγγράφων φαίνεται ότι δεν ήταν ακριβής. Από εκεί προκύπτει ότι δεν αποκλειόταν η επάνοδός του. Τελευταία ευκαιρία ήταν η πανηγυρική εκλογή του στις επαναληπτικές κάλπες της 17ης Μαρτίου 1896, μετά τον θάνατο βουλευτή της επαρχίας Βάλτου (17 Μαρτίου).

Η «επανόρθωση της αδικίας» τον βρίσκει στο μικρό και ήσυχο τότε ιταλικό θέρετρο του Νεβί. Εκεί καθηλώνεται στο κρεβάτι, λόγω γρίπης. Με τις πιέσεις του ζεύγους Τραούτεμβεργ, που τον επισκέπτεται, μεταβαίνει στις Κάνες (22 Μαρτίου). Στο ξενοδοχείο Gray et Albion, όπου καταλύει, προσβάλλεται αμέσως από οξεία αρθριτική κρίση (ουρική αρθρίτιδα ή ποδάγρα). Δεν θα ξανασηκωθεί. Ο παθολόγος γιατρός που τον εξετάζει εμφανίζεται αισιόδοξος, αλλά δηλώνει εμπιστευτικά στη Μαρία Τραούτεμβεργ (έρωτα ζωής για τον Τρικούπη για τα «κουτσομπολιά») ότι υπάρχουν ύποπτες παρενέργειες (στην καρδιά και στα νεφρά) και δεν αποκλείει τα απροσδόκητα. Με τη Μαρία ο Τρικούπης φέρεται να ήταν σφοδρά ερωτευμένος.

Τελευταίο τηλεγράφημα

Το πρωί της 24ης Μαρτίου ο Τρικούπης ξυπνάει με οιδήματα στα πόδια (σύμπτωμα της ποδάγρας). Στέλνει «κρυπτογραφημένο» τηλεγράφημα στην αδελφή του: «Ασθενώ... Η παρουσία σου αναγκαία», να σπεύσει το συντομότερο κοντά του. Την επομένη στέλνει νέο τηλεγράφημα, ενώ στην Αθήνα πληθαίνουν οι φήμες για την ασθένειά του (κυκλοφορούσαν ήδη από τα τέλη Φεβρουαρίου). Τις επόμενες ώρες αναμένει εναγωνίως την έλευση της Σοφίας. Αυτό το διάστημα φαίνεται ότι ζήτησε την καταστροφή των χειρογράφων του (πιθανολογείται ότι πρόκειται για απομνημονεύματα, που έγραφε κατά την αυτοεξορία του).

Η Σοφία με τον ανιψιό του Κωνσταντίνο θα φτάσουν, τελικά, στις Κάνες το μεσημέρι της 28ης Μαρτίου.

Ο Παπαδιαμάντης για τον Τρικούπη

Δικαιώθηκε ο ένθερμος οπαδός του Αλ. Παπαδιαμάντης. Στη νεκρολογία του αποδίδει στον «γίγαντα» Τρικούπη κάτι το εξαιρετικό: «Ενώ οι πλείστοι των μεγάλων ανδρών φαίνονται μεγαλύτεροι μακρόθεν και μικρότεροι εκ του σύνεγγυς, αυτός όσον παρετηρείτο, τοσούτον μεγαλύτερος εφαίνετο...».

Τ. Κατσιμάρδος

katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/politiki/arthro/h_ellada_metanoousa_kideuei_ton_trikoupi-64358856/