Τ. Κατσιμάρδος : Πόλεμοι μνήμης με μισές αλήθειες και στερεότυπα

70 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ

Πόλεμοι μνήμης με μισές αλήθειες και στερεότυπα

Στην πιο πρόσφατη σφυγμομέτρηση το 60-70% των Ευρωπαίων εμφανίζεται να πιστεύει ότι τον βασικό ρόλο στη στρατιωτική ήττα του ναζισμού διαδραμάτισαν οι ΗΠΑ και η Βρετανία.

Τσόρτσιλ, Ρούσβελτ, Στάλιν. 

Οι ηγέτες της αντιχιτλερικής συμμαχίας στη διάσκεψη της Γιάλτας το 1945.

Στο ίδιο ερώτημα, πριν από δέκα χρόνια, τα ποσοστά ήταν ακριβώς αντίστροφα. Το 60% απαντούσε ότι αυτός ο ρόλος ανήκε στη Σοβιετική Ενωση. Μέσα σε δέκα χρόνια, από την εξηκοστή στην εβδομηκοστή επέτειο της αντιφασιστικής νίκης της 9ης Μαΐου 1945, η δημοσκοπική εικόνα άλλαξε ριζικά. Η εξήγηση δεν βρίσκεται, βεβαίως, στην πληρέστερη γνώση της ιστορίας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ή σε ιστορικές μελέτες οι οποίες στο μεταξύ φώτισαν καλύτερα τα γεγονότα της περιόδου.

Πρόκειται για αποτέλεσμα «των πολέμων της μνήμης», όπως χαρακτήρισε τις σχετικές διεργασίες ο Χ. Φλάισερ σ΄ ένα από τα τελευταία έργα του («Οι πόλεμοι της μνήμης. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος στη δημόσια ιστορία»). Ο ίδιος αναφέρει και μία άλλη ανάλογη μεταβολή. Το 2005 μόλις το 17-20% των Γερμανών απαντούσε ότι η 9η Μαΐου ήταν «μέρα ήττας» του Γ' Ράιχ. Για τη μεγάλη πλειονότητα ήταν «μέρα απελευθέρωσης». Αντίστροφα ήταν τ΄ αποτελέσματα άλλων παλιότερων σφυγμομετρήσεων και πριν επικρατήσει στη Γερμανία η «πολιτικά ορθή άποψη». Δηλαδή ότι η χώρα «έχει ηθικό καθήκον και ιστορική ευθύνη να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη» για τα εγκλήματα του ναζισμού.

Δεν έχει γίνει γνωστή κάποια παρόμοια σημερινή έρευνα κοινής γνώμης. Αν κρίνουμε, όμως, από δηλώσεις παραγόντων και κύκλων της γερμανικής κυβέρνησης οι οποίοι θεωρούν ότι όλα αυτά ανήκουν, πλέον, στην ιστορία κι όχι σε «καθήκοντα και ευθύνες», η εικόνα ίσως θα έχει, πάλι, μεταβληθεί. Αλλά και η «απώθηση της μνήμης» είναι μια άλλη ιδιότυπη εκδήλωση του «πολέμου της μνήμης». Η αμνησία πλήττει, όπως και η παραχάραξη της μνήμης.

Η σκηνή που ταυτίστηκε με τη συντριβή των ναζί. 

Η σημαία της Σοβιετικής Ενωσης κυματίζει στο Ράιχσταγκ του Βερολίνου.

Κλασική έκφραση του τελευταίου συνιστούν τα όσα προηγήθηκαν και διαδραματίστηκαν στις πανηγυρικές εκδηλώσεις αυτές τις μέρες για τα 70χρονα της νίκης. Ιδιαίτερα μ΄ επίκεντρο τους γιορτασμούς στη Μόσχα. Στην ουσία εξελίχτηκε μια «μάχη» με σύγχρονες στοχεύσεις.

Το νέο στοιχείο, σε σύγκριση με παλιότερες ανάλογες «μάχες», ήταν ότι η μεν ηγεσία του Πούτιν χρησιμοποίησε την επέτειο για να τονώσει τη ρωσική εθνική ταυτότητα. Οι δε ηγέτες της Δύσης (κι όχι μόνο), που αρνήθηκαν να παραβρεθούν στις επετειακές εκδηλώσεις, στόχευαν στην απομόνωση της Ρωσίας λόγω του ουκρανικού ζητήματος. Ανεξαρτήτως, όμως, από τη χρήση της Ιστορίας ως συγκυριακό εργαλείο, έχουν κατασκευασθεί τα τελευταία χρόνια ορισμένα «παγκοσμιοποιημένα» στερεότυπα για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο κυριολεκτικώς ανιστορικά.

Απλουστευτικά διατυπωμένα θα μπορούσαν να στεγασθούν σε τέσσερα κεφάλαια με τους τίτλους: 1) Καθοριστικό γεγονός για τη νίκη ήταν η 6η Ιουνίου 1944, με την απόβαση στη Νορμανδία (D-DAY) 2) Τον πόλεμο κέρδισαν οι ΗΠΑ, χωρίς τους Αμερικανούς νίκη δεν θα υπήρχε 3) Στάλιν ίσον Χίτλερ και φασισμός ίσον κομμουνισμός 4) Μετά την απελευθέρωση από τον γερμανικό ζυγό μια σειρά χώρες γνώρισαν τη σοβιετική κατοχή.

Πολλαπλά ερωτήματα

Σαν να μην υπήρξε το Στάλινγκραντ, όπου τον Φεβρουάριο του 1943 άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για το Γ' Ράιχ. Το Κουρσκ, αυτό το Βατερλό των ναζί, όπου τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου εκτυλίχτηκε μια χωρίς προηγούμενο στην ιστορία γιγαντομαχία, ως προς τα πολεμικά μέσα. Το Βερολίνο, όπου ο Κόκκινος Στρατός δεν έδωσε τη μεγαλύτερη μάχη στον πόλεμο, αλλά και στην ανθρώπινη ιστορία, ως προς το μέγεθος των πολεμικών δυνάμεων...

Σαν να μην υπήρξε ποτέ ο αντιχιτλερικός - αντιφασιστικός συνασπισμός, η συμμαχία της Δύσης με την κομμουνιστική Ανατολή. Ούτε η Σοβιετική Ενωση, ούτε τα κινήματα Εθνικής Αντίστασης στις κατεχόμενες χώρες, ούτε άλλα πολεμικά μέτωπα εκτός από το Δυτικό...

Σαν να μην ήταν η ΕΣΣΔ, με τα 30 εκατ. ανθρώπινα θύματα που σήκωσε το κύριο βάρος του πολέμου. Σαν να ήταν ο Στάλιν σύμμαχος του Χίτλερ κι όχι ισότιμος συνέταιρος των Τσόρτσιλ και Ρούσβελτ-Τρούμαν...

Σαν να είχαν πάθει, τέλος, γενική παράκρουση οι λαοί της Κεντρικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, που πολεμούσαν μαζί με τον Κόκκινο Στρατό και τον υποδέχτηκαν εκείνη την περίοδο ως απελευθερωτή.

Παρ' όλα αυτά κι άλλα στερεότυπα, η 9η Μαΐου, η «Μέρα της Νίκης» (D-DAY), εκπέμπει ακόμη τα διαχρονικά αντιφασιστικά δημοκρατικά μηνύματά της.

Αν και στο μέλλον, με το ξαναγράψιμο της Ιστορίας στο οποίο έχουν επιδοθεί οι νικητές του Ψυχρού Πολέμου και την απώθηση της μνήμης, διατρέχει τον κίνδυνο να έχει την τύχη της 11ης Νοεμβρίου 1918. Ποιος θυμάται σήμερα, αλήθεια, την «ημέρα της ανακωχής» του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και της ήττας του Β' Ράιχ, που τόσο επιβλητικά γιορταζόταν στη διάρκεια του μεσοπολέμου;

Ηδη προς την κατεύθυνση αυτή λειτουργεί κιόλας η ανακήρυξη της 9ης Μαΐου σε «Μέρα της Ευρώπης». Λες και δεν υπήρχαν κατάλληλες άλλες μέρες πριν και μετά για να θεσπιστεί...

Κατασκευάζοντας μύθους
Παλιές αλλά και μεταμοντέρνες παραποιήσεις

H κατασκευή στερεοτύπων σε απόλυτη αναντιστοιχία με τα πραγματικά ιστορικά στοιχεία συνεχίζεται και μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Στα παλιά προστίθενται και νέα:

• Οι ναζιστές, όπως και ο Χίτλερ, δεν ήταν μόνο τέρατα, αλλά είχαν και ανθρώπινο πρόσωπο.

Μέσω της προσέγγισης αυτής, όπως και από άλλες διαδρομές, σχετικοποιούνται τα ασύλληπτα μαζικά εγκλήματα της σκοτεινότερης περιόδου του περασμένου αιώνα στη δυτική Ιστορία.

• Το Ολοκαύτωμα είναι ένα εβραϊκό παραμύθι. Η κατάφωρη πλαστογράφηση της πραγματικότητας από τους αρνητές - αναθεωρητές της Ιστορίας δεν αντέχει σε στοιχειώδη κριτική. Επιπλέον τα νέα στοιχεία που έχουν προστεθεί αναδεικνύουν ότι μια «τελική λύση» υπήρχε κατά καιρούς και περιοχές και για άλλους πληθυσμούς (Σλάβοι, Τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι...).

• Τα κινήματα Εθνικής Αντίστασης ήταν λίγο-πολύ μύθοι για να εξυπηρετήσουν μεταπολεμικές σκοπιμότητες. Πρόκειται για επιχείρηση διαγραφής του παλλαϊκού αντιφασιστικού αγώνα και υπονόμευσης του αξιακού περιεχόμενου του.

• Οι λαοί της ΕΣΣΔ αντιστάθηκαν λόγω της σταλινικής τρομοκρατίας. Δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά. Ακόμη κι αυτό το τερατώδες είδε το φως ως... Ιστορία!

Ο κατάλογος των ψευδών δεν τελειώνει εδώ. Ενδεικτικές είναι οι αναφορές. Ας προστεθεί, όμως, μια ακόμη γενική ανιστορική οπτική: Ο Β' Παγκόσμιος ήταν ένας πόλεμος, όπως άλλοι, αλλά ο μεγαλύτερος και πιο φονικός.

Αλλά πόλεμος και επομένως αμφιλεγόμενα τα αίτια, τα γεγονότα, οι ευθύνες και οι υπεύθυνοι. Εδώ η ισοπέδωση είναι πλήρης στο όνομα μιας ανύπαρκτης αντικειμενικότητας.

Αν αναδεικνύει κάτι αυτό, είναι πως η μελέτη και η γνώση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από τις ρίζες του στο προηγούμενο παγκόσμιο μακελειό, τις ιμπεριαλιστικές αντιθέσεις για ξαναμοίρασμα του κόσμου, την έναρξη, τη διεξαγωγή και τη συντριβή του Γ' Ράιχ είναι ο πιο αποτελεσματικός πόλεμος ενάντια σε κάθε πόλεμο και φασισμό...

ΑΣΥΛΛΗΠΤΟ ΤΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ
Η ανθρωπότητα κατέβαλε το πιο μεγάλο τίμημα 

της Ιστορίας της

Η Μέρα της Νίκης για ν' ανατείλει χρειάστηκε 2.194 μερόνυχτα πολέμου σε μια έκταση 22 εκατ. τετραγωνικών χιλιομέτρων. Για να φτάσει και να συντριβεί η ναζιστική Γερμανία, με τους συμμάχους της, η ανθρωπότητα κατέβαλε το μεγαλύτερο τίμημα στην Ιστορία της. Ανυπολόγιστες, με την κυριολεξία του όρου, ήταν οι καταστροφές, αφού σ΄ αντίθεση μ' όλες τις άλλες διεθνείς πολεμικές συγκρούσεις, ο Β' Παγκόσμιος ήταν ένας «ολοκληρωτικός πόλεμος». Εξοντώθηκαν, δηλαδή, αδιακρίτως στρατιώτες και άμαχοι. Οπως λέγεται χαρακτηριστικά, τα χειρότερα έγιναν σε περιοχές ή σε χρόνο που κανείς δεν ήταν σε θέση ή δεν ενδιέφερε να καταμετρήσει και να καταγράψει τις απώλειες.

Βεβαίως, εκτιμήσεις για τις πρωτοφανείς υλικές καταστροφές και το συνολικό ή εθνικό οικονομικό κόστος του πολέμου υπάρχουν. Προσεγγίζονται, ως έναν βαθμό, με πολλούς υπολογισμούς, που καταχωρίζονται στα ιστορικά συγγράμματα. Οπως, λόγου χάρη, ότι το συνολικό ύψος φθάνει το 1 τρισ. δολάρια της εποχής. Είτε ότι στην Ευρώπη κόστισε 300 δισ. και επιπλέον διπλάσιες πολεμικές δαπάνες.

Παρ' όλα αυτά παραμένει ασύλληπτη η καταστροφή και μόνο οι σωροί ερειπίων από το ένα άκρο της Ευρώπης ως το άλλο δίνουν μια κάπως πιο ακριβή εικόνα. Οι πληγές αυτές μπορούσαν, όμως, να επουλωθούν. Η ανοικοδόμηση, εύκολα ή δύσκολα, να επιτευχθεί από τους επιζώντες, όπως και έγινε τελικά...

Οι εκτιμήσεις για τους νεκρούς του πολέμου είναι μάλλον αδύνατον να διεκδικήσουν την ακρίβεια που επιβάλλεται όταν γίνεται λόγος για ανθρώπινες απώλειες. Γι' αυτό, ίσως, πληρέστερες εικόνες και πλησιέστερα στη φρικτή πραγματικότητα δίνουν συγκρίσεις και συσχετισμοί. Ετσι, για παράδειγμα, συνήθως αναφέρεται ότι οι νεκροί ήταν «πάνω από 50 εκατ.». Το ίδιο, όμως, αλλά με πρόσθετες διαστάσεις μπορεί να πάρει τη μορφή: «Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος είχε πενταπλάσιους νεκρούς από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο».

Αλλο παράδειγμα σχετικά με την ΕΣΣΔ, που σήκωσε το κύριο βάρος του πολέμου στην Ευρώπη: Στη γιγαντομαχία του Στάλινγκραντ (Νοέμβριος 1942 - Φεβρουάριος 1943) «οι ναζί εξόντωσαν 750.000-1.000.000 Σοβιετικούς». Φυσικά, η διαφορά στα δυο νούμερα είναι συγκλονιστική, αλλά μάλλον αποδίδεται επαρκέστερα το μέγεθος της «γενοκτονίας» με τον συσχετισμό: «ουδείς επέζησε απ΄ όσους είχαν συμπληρώσει τα 18 χρόνια τους το 1941...».

Η φρίκη των αριθμών

Σε γενικές γραμ­μές ένας υπολογισμός για 54 εκατ. νεκρούς (στρατιωτών και αμάχων) είναι αποδεκτός από τους περισσότερους ιστορικούς και ερευνητές.

Δεν επιδέχεται, επίσης, σοβαρή αμφισβήτηση ότι τις μεγαλύτερες απώλειες είχαν στη σειρά η ΕΣΣΔ, η Πολωνία και η Γιουγκοσλαβία. Με απώλειες 20-10% του πληθυσμού τους. Σε συγγενή κατηγορία ανήκει και η Ελλάδα, αν συνυπολογιστούν όλοι οι νεκροί της περιόδου Οκτώβριος 1940 - Οκτώβριος 1944. Δηλαδή, στα πεδία των μαχών, στους τόπους εκτελέσεων, στην ομηρεία ή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι Ελληνες Εβραίοι, οι νεκροί από την πείνα, τη φυματίωση, τις κακουχίες.

Ο αριθμός των πληθυσμιακών απωλειών, αν προστεθούν και οι τραυματίες στις πολεμικές επιχειρήσεις, πλησιάζει ή ξεπερνά τις 900.000 με δημογραφικά κριτήρια (405.000 είναι συνολικά οι νεκροί).

Σε μια άλλη κατηγορία, όπου οι απώλειες σε σύνολο πληθυσμού κυμαίνονται από 6-4%, κατατάσσονται οι Γερμανία, η Ιταλία, η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Ιαπωνία και η Κίνα. Μικρότερες και της τάξης του 1% περίπου ήταν για τη Βρετανία, τη Γαλλία και κάπως μεγαλύτερες για τις ΗΠΑ (ο μέγιστος απολογισμός δίνει 405.000 νεκρούς σ' όλα τα μέτωπα).

Αλλά, όπως θέτει το ζήτημα ο ιστορικός Ε. Χομπσμπάουμ, «εν πάση περιπτώσει, τι νόημα έχει η στατιστική ακρίβεια όταν οι τάξεις μεγέθους είναι τόσο αστρονομικές; Θα ήταν η φρίκη του ολοκαυτώματος μικρότερη εάν οι ιστορικοί έφθαναν στο συμπέρασμα ότι εξολοθρεύτηκαν όχι έξι εκατομμύρια Εβραίοι (που είναι χονδρική και σχεδόν βέβαια διογκωμένη αρχική εκτίμηση) αλλά πέντε ή ακόμη τέσσερα;».

Η ανείπωτη φρίκη είναι παρούσα είτε όλοι οι νεκροί υπολογιστούν στα 50 ή 70 εκατ. με διασταλτικές προσεγγίσεις. Είτε οι τακτικοί στρατοί αριθμούσαν 70 ή 90 ή 110 εκατ. άνδρες, όπως προκύπτει από διαφορετικές εκτιμήσεις. Είτε ότι συνετρίβησαν ολοσχερώς 130 ναζιστικές μεραρχίες... Πέρα από την ακρίβεια των υπολογισμών, αυτό που μένει είναι ο πόθος-σύνθημα που ακούστηκε παντού στις 9 Μαΐου 1945, όταν οι ναζί υπέγραφαν την άνευ όρων παράδοση στους εκπροσώπους της αντιχιτλερικής συμμαχίας: «ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΦΑΣΙΜΟΣ, ΠΟΤΕ ΠΙΑ ΠΟΛΕΜΟΣ».

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr
http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64184388