ΠΑΙΓΝΙΔΙΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821

ΠΑΙΓΝΙΔΙΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821

Στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα τα παιδιά έφτιαχναν διασκεδαστικά παιχνίδια από το «τίποτα». Αργότερα, όταν ξέσπασε η Επανάσταση η Δύση εμπνεύστηκε τα δικά της παιχνίδια από τη φλόγα του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων.

του Αντώνη Καρατζαφέρη

Το 1801, ο Αγγλος περιηγητής A.L. Castellan εντυπωσιάζεται στην Ύδρα με το κολύμπι των μικρών παιδιών. «Ξαφνιάζεται που κολυμπούν ολόγυμνα». Στην Κέρκυρα, ο Γάλλος Saint Sauveur καταγράφει ένα από τα αγαπημένα παιχνίδια στα πανηγύρια των χωριών που γίνονταν την ημέρα του πολιούχου Αγίου. Το «πέντε με μία».

«Στη μια πλευρά ενός τραπεζιού υψωνόταν μια μικρή κούφια κολόνα Στη βάση της είχε μια τρύπα που επικοινωνούσε με το τραπέζι. Έριχνες από πάνω ένα βόλο και για να κερδίσεις έπρεπε ο βόλος, βγαίνοντας στο τραπέζι, να σταματήσει πάνω σε μια κάρτα με τον αριθμό πέντε». Η κ. Μαρία Αργυριάδη γνωρίζει σε βάθος... αιώνων την ιστορία του παιχνιδιού. Η πλούσια συλλογή της άλλωστε -με 20.000 παιχνίδια από όλες τις περιόδους της Ελληνικής αλλά και της Ευρωπαϊκής Ιστορίας- αποτελεί τον ανεκτίμητο θησαυρό του Μουσείου Παιχνιδιών και Παιδικής Ηλικίας του Μουσείου Μπενάκη. Σήμερα, η γνωστή συλλέκτρια-ερευνήτρια του παιδικού παιχνιδιού μας ταξιδεύει στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Μας μιλάει για τα ατομικά και ομαδικά παιχνίδια εκείνη της εποχής... Αλλά και για την επίδραση που είχε ο αγώνας των Ελλήνων στη δημιουργέ επιτραπέζιων παιχνιδιών στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, μέσα από το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο της «Παιχνίδια εμπνευσμένα από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας».

Πολλά από τα στοιχείο που παραθέτει η συγγραφέας αντλούνται από τις καταγραφές των Ευρωπαίων περιηγητών οι οποίοι έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την καθημερινή ζωή και τις συνήθειες των Ελλήνων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα και τα χρόνια που ακολούθησαν μετά την Επανάσταση. 

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Το πρώτο παιχνίδι που έπαιρνε το κορίτσι ήταν μια πάνινη κούκλα η «κουτσούνα». «Ήταν η χαρακτηριστικότερη ελληνική κούκλα και είχε περισσότερο συμβολικό και μαγικό χαρακτήρα. Το κορίτσι αποκτούσε την πρώτη του Κουτσούνα γύρω στα τρία του χρόνια όταν για  πρώτη φορά θα είχε εγκράτεια ούρων. Επικρατούσε  η συνήθεια να κρατάνε την κούκλα αυτή μέχρι την  ώρα του γάμου και να μην την πλένουν ποτέ για να μη χάσει τη μαγική δύναμη της... Η κουτσούνα αυτή είχε απαραίτητα σχηματισμένη τη θηλή-μύηση στο θηλασμό...». Το πρώτο παιχνίδι που αποκτούσε το αγόρι γύρω στα τρία του χρόνια ήταν η «γουμάρα», «ένα συμβολικό γαϊδουράκι φτιαγμένο από κλαριά δέντρου, το οποίο είχε περισσότερο την έννοια  του φυλαχτού. Τη «γουμάρα»  έπρεπε να μάθει να τη φτιάχνει και το ίδιο». Οι ελληνικές οικογένειες που φιλοξενούσαν τους Ευρωπαίους περιηγητές συχνά πρόσφεραν ως ενθύμιο μια κούκλα με τοπική φορεσιά, αντικείμενο που θαύμαζαν ιδιαίτερα οι ξένοι επισκέπτες.

Κουτσούνα από τη Μακεδονία. Πάνινη χειροποίητη κούκλα των αρχών του 19ου αιώνα.

ΤΟΠΙ: ΜΙΑ ΚΟΡΙΤΣΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

Από τα αγαπημένα παιχνίδια των παιδιών, «το τόπι πρωτοπαίχτηκε από τη Ναυσικά την οποία αναφέρει ο Όμηρος να παίζει με τις φιλενάδες της». Κοριτσίστικο παιχνίδι ήταν και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. «Τα παλιά χρόνια, όταν ακόμα δεν υπήρχαν τόπια του εμπορίου, τα κορίτσια στα χωριά τα έφτιαχναν από πανί που γέμιζαν με παλιοκούρελα. Στα τόπια κένταγαν με κλωστές χρωματιστές παραστάσεις από το ζωικό και φυτικό κόσμο. Σε νεότερους χρόνους, το παιχνίδι με το τόπι πέρασε και στα αγόρια. Τα έφτιαχναν από το τρίχωμα μεγάλων ζώων όταν αυτά μαδούσαν».·

Ο ΓΙΟΣΤΟΥ ΚΑΝΑΡΗ ΗΘΕΛΕ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ

«Για τα περισσότερα παιχνίδια των παιδιών την εποχή της Τουρκοκρατίας έχουμε σποραδικές πληροφορίες από ξένους ταξιδιώτες, που τύχαινε να φιλοξενηθούν σε κάποιο σπίτι και έρχονταν σε επαφή με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων», σημειώνει η κ Αργυριάδη. Ενας από αυτούς και ο Αγγλος George Cohrane. Η επίσκεψη του στο σπίτι του Κανάρη περιγράφεται ως εξής:

«Το αγοράκι τους (γιος του Κανάρη), που ήταν περίπου έξι ετών, ήρθε επάνω μου, κάθισε στο γόνατο μου, πήρε από τα χέρια μου το τρίκοχο καπέλο μου, είπε πως ήθελε να γίνει στρατιώτης και φορώντας το στο κεφάλι του άρχισε να περπατά πάνω-κάτω στο δωμάτιο». Ήταν η εποχή που είχε «μυρίσει» ήδη το μπαρούτι της εθνικής εξέγερσης.

ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΑ ΑΓΟΡΙΑ ΕΠΑΙΖΑΝ ΜΕ ΤΟΞΑ

«Περιοδεύοντας το 1546 στην Κρήτη, ο Γάλλος βοτανολόγος και γιατρός Pierre Belon έψαχνε για βότανα, αλλά μελετούσε και τους ανθρώπους. Σημειώνει την κατάπληξη του για τη δεξιοτεχνία των Κρητικών στο τόξο. Επισημαίνει ότι από την παιδική τους ηλικία μαθαίνουν   να χρησιμοποιούν στην εντέλεια το σκυθικό τόξο και ότι τα μωρά που κλαίνε στην κούνια τους τα "ημερώνουν" δείχνοντας τους ένα τόξο ή παίζοντας με μια σαΐτα».

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΡΙΟΦΙΛΙ, Η... ΣΦΕΝΤΟΝΑ

Το 1815, ο πρόξενος της Γαλλίας Pouqueville ξεκίνησε περιοδεία στη Νότιο Ελλάδα Στην Πάτρα τα παιδιά του έκαναν επίδειξη της δεξιοτεχνίας τους  στη σφεντόνα Διαβάζουμε από τις σημειώσεις του: «Τα παιδιά, συγκεντρωμένα στο λιβάδι, μου έκαναν επίδειξη της δεξιοτεχνίας τους στο πέταγμα πέτρας με τη σφεντόνα και από αυτήν την άποψη δεν υστερούν καθόλου από τους προγόνους τους που διακρίνονταν σ' αυτό το είδος άσκησης...».

ΣΤΑ «ΚΟΤΣΙΑ» ΚΕΡΔΙΖΕΙ 0 ΒΑΣΙΛΙΑΣ

Ο περιηγητής William Turner επισημαίνει το 1816 ένα παιχνίδι στις Φωκαιές και το περιγράφει: «Τα Ελληνόπουλα έχουν ένα περίεργο παιχνίδι που ονομάζουν "κότσια*. Παίζεται με το κόκαλο της κλείδωσης του αρνιού. Ένας τρόπος παιξίματος μοιάζει πολύ με τις δικές μας μπίλιες: Γίνεται ένας κύκλος και στο κέντρο του βάζει κάθε παιδί το κόκαλο του και αφού καθορίσουν με ποια σειρά θα παίξουν, κάθε παιδί έχει δικαίωμα να πάρει όσα κόκαλα μπορεί να κινήσει μέσα στον κύκλο με το κόκαλο που έχει στο χέρι του, στεκούμενο πάνω στη γραμμή της περιφέρειας του κύκλου. Ο τρόπος που καθορίζουν με το κόκαλο ποιος θα παίξει πρώτος είναι ο εξής: μία πλευρά του λέγεται "βασιλιάς", μία άλλη "βεζίρης", η άλλη «ψωμάς» και η τελευταία "λάσπη". Ρίχνει καθένας το κόκαλο ψηλά και αυτός που το κόκαλο του θα πέσει στην πλευρά όπου γράφει "βασιλιάς" κερδίζει».

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΕΓΙΝΕ « ΠΑΙΧΝΙΔΙ» ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

«Οι Ευρωπαίοι κατασκευαστές των  παιχνιδιών, προκειμένου να κατασκευάσουν ένα παιγνίδι που θα ανταποκρινόταν στην ιδεολογία της εποχής και να καλύψουν τις ανάγκες έπρεπε να είναι λίγο ιστορικοί, λίγο ενδυματολόγοι, λίγο εκπαιδευτικοί, κυρίως όμως ευρηματικοί και καλλιτέχνες», σημειώνει στο βιβλίο της η Κ. Αργυριάδη.

Ετσι, «οποιαδήποτε αφήγηση που εντυπωσίαζε από κάποιο ταξιδιωτικό βιβλίο γινόταν παράσταση σ' ένα επιτραπέζιο παιχνίδι, μια χαρτοκοπτική, ακόμα και βιβλίο». Η Επανάσταση του 1821 και ο Αγώνας για την Ανεξαρτησία έβριθαν εντυπωσιακών ιστοριών που γρήγορα βρήκαν ευήκοα ώτα στους Ευρωπαίους κατασκευαστές παιχνιδιών. «Η περίοδος της Τουρκοκρατίας και της Ελληνικής Επανάστασης αποτελούσαν τις πιο πλούσιες πηγές έμπνευσης. Βοηθούσε και το κλίμα του ρομαντισμού της εποχής, με την αναζήτηση του εξωτικού στοιχείου της Ανατολής, το οποίο συνέθετε για τον Ευρωπαίο μια πολύχρωμη συναρπαστική εικόνα κάπως ωραιοποιημένη».

Στα παιχνίδια αυτά περιλαμβάνονται το Αλφαβητάριο και το Παιχνίδι της Χήνας. Το πρώτο αποτελούσε είδος παιχνιδιού που ήταν πολύ κοινό το 18ο και το 19 αιώνα στην Αγγλία, στη Γαλλία και τη Γερμανία Τα Αλφαβητάρια «είχαν παραστάσεις με ιστορικά θρησκευτικά και εθνολογικά θέματα Τα περισσότερα απεικόνιζαν ανθρώπους με εθνικές φορεσιές. Από αυτά δεν έλειπαν ποτέ οι Έλληνες και οι Ελληνίδες, των οποίων οι φορεσιές πάντοτες εντυπωσίαζαν...».

Το δεύτερο παιχνίδι ήταν κάτι σαν τη γνωστή Μονόπολη. Ήταν ομαδικό επιτραπέζιο παιχνίδι κυκλικής διαδρομής που παιζόταν με ζάρια και πιόνια. Στην έκδοση του 19ου αιώνα, η οποία ήταν αφιερωμένη στην Επανάσταση του 1821, στον αριθμό έντεκα φιγουράρει Έλληνας φουστανελάς...

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ

«Το Θέατρο Σκιών, που σήμερα υπάρχει μόνο στην Ελλάδα πια και υποτυπωδώς στην Τουρκία, ήταν κάποτε διαδεδομένη διασκέδαση σ' όλη την επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ιδίως στα Βαλκάνια, ενώ στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη υπήρχαν και υπάρχουν μόνο έντεχνες μορφές... ». Στον ελλαδικό χώρο ο Άγγλος ταξιδιώτης Hobhouse επισήμανε και περιέγραψε το 1809 μια παράσταση Καραγκιόζη στα Γιάννενα. «Σε ρυπαρό καφενείο παίζει ένας Εβραίος μπροστά στα παιδιά». 

ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ