Το «σοβιετικό ΝΑΤΟ» και η ιστορία του

 

Το «σοβιετικό ΝΑΤΟ» και η ιστορία του

Καθώς ο Ρωσο-ουκρανικός πόλεμος συνεχίζεται με αμείωτη ένταση και καθώς κάποιοι νοσταλγοί του Σοβιετικού καθεστώτος αμφισβητούν την νομιμότητα της κατάργησης της ισχυρής ΕΣΣΔ, το καθεστώς Πούτιν προσπαθεί να αποτρέψει την νατοποίηση της Ουκρανίας και την τυχόν παρουσία ευρωπαϊκών στρατιωτικών δυνάμεων πολύ κοντά στα σύνορά της.

Η Ρωσία, ποτέ δεν θα ξεχάσει ότι υπό τον μανδύα της ΕΣΣΔ ασκούσε πλήρη έλεγχο επί των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης που όμως  μετά την διάλυση του «Συμφώνου της Βαρσοβίας» την 1η Ιουλίου 1991 όλες αυτές οι χώρες και πρώην μέλη του, σύντομα εντάχθηκαν στις τάξεις του ΝΑΤΟ, του πρώην εχθρού τους. 

 

 

Αυτό όμως ήταν κάτι το αναμενόμενο καθώς η συγκρότηση του Συμφώνου της Βαρσοβίας (Warsaw Pact) έστω και αν επίσημα ονομαζόταν «Σύμφωνο Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας» αποτέλεσε θεμελιώδες εργαλείο της Σοβιετικής Ένωσης για τη διατήρηση του στρατηγικού ελέγχου επί των κομμουνιστικών κρατών της Ανατολικής Ευρώπης, λειτουργώντας παράλληλα ως απάντηση στην αμυντική δομή του ΝΑΤΟ. Η ίδρυσή του εντασσόταν στην ψυχροπολεμική λογική της αμοιβαίας αποτροπής, με την ταυτόχρονη εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων εσωτερικού χαρακτήρα.

Στις 14 Μαΐου 1955, στην Βαρσοβία την πρωτεύουσα της Πολωνίας, οι ευρωπαϊκές σοσιαλιστικές χώρες υπέγραψαν συνθήκη φιλίας, συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας. Έτσι, δημιουργήθηκε ο Οργανισμός του Συμφώνου της Βαρσοβίας.

Η δημιουργία του στρατιωτικο-πολιτικού μπλοκ ήταν μια απάντηση στην ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ κάτι που θεωρήθηκε από τους Σοβιετικούς ότι παραβίασε τη συμφωνία για το αποστρατιωτικοποιημένο καθεστώς της Γερμανίας, που επιτεύχθηκε από τους συμμάχους στη Διάσκεψη του Πότσνταμ το 1945.

 

Τα αρχικά μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας ήταν:

Σοβιετική Ένωση (ΕΣΣΔ)

Πολωνία

Ανατολική Γερμανία (Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας)

Τσεχοσλοβακία

Ουγγαρία

Ρουμανία

Βουλγαρία

Αλβανία  

Η συνθήκη προέβλεπε στρατιωτική συνδρομή σε περίπτωση εξωτερικής επίθεσης σε κάποιο από τα μέλη, καθιστώντας την αντίστοιχη του Άρθρου 5 του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, η πολιτική και στρατιωτική ηγεμονία της Σοβιετικής Ένωσης καθιστούσε το Σύμφωνο περισσότερο εργαλείο ελέγχου παρά αμοιβαίας συνεργασίας καθώς η ΕΣΣΔ ανέλαβε τον κύριο ρόλο σε αυτό και όλοι οι αρχηγοί των κοινών δυνάμεων και των αρχηγών του επιτελείου ήταν σοβιετικοί στρατιωτικοί ηγέτες.

Το 1961, όμως, το μπλοκ υπέστη την πρώτη του απώλεια: η Αλβανία εγκατέλειψε de facto τον οργανισμό, λόγω σύγκρουσης με την ΕΣΣΔ και επτά χρόνια αργότερα το διαζύγιο επισημοποιήθηκε.

 

 

Παρά τον δηλωμένο θεωρητικά αμυντικό του χαρακτήρα, το Σύμφωνο της Βαρσοβίας χρησιμοποιήθηκε πρωτίστως ως εργαλείο καταστολής εσωτερικών πολιτικών αποκλίσεων με τους πρώτους κραδασμούς να εμφανίζονται με την Ουγγρική Επανάσταση του 1956. Τότε οι σοβιετικές δυνάμεις, με πρόσχημα τη διατήρηση της σοσιαλιστικής ενότητας, επενέβησαν βίαια στη Βουδαπέστη, καταστέλλοντας την εξέγερση υπέρ μιας πιο φιλελεύθερης διακυβέρνησης υπό την ηγεσία ενός προοδευτικού Ούγγρου πολιτικού του Ίμπρε Νάγκυ.

Όμως η σοβαρότερη πρόκληση για τον Οργανισμό του Συμφώνου της Βαρσοβίας ήταν η λεγόμενη «Άνοιξη της Πράγας» του 1968, μια περίοδος φιλελευθεροποίησης και ριζικών μεταρρυθμίσεων στην Τσεχοσλοβακία. Στις 21 Αυγούστου, προκειμένου να αποτρέψει την έξοδο της χώρας από τη σφαίρα επιρροής της, η ΕΣΣΔ ξεκίνησε την «Επιχείρηση Δούναβης». Στρατιωτικά αποσπάσματα από όλες τις χώρες μέλη του μπλοκ, με εξαίρεση τη Ρουμανία, εισήλθαν στην Τσεχοσλοβακία. Πήραν τον έλεγχο βασικών εγκαταστάσεων στη χώρα, αναγκάζοντας την κυβέρνηση του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ να ξεκινήσει διαπραγματεύσεις για αλλαγή πολιτικής πορείας.

 

 

Οι επιχειρήσεις όμως αυτές καταδεικνύουν τη λειτουργία του Συμφώνου όχι ως συμμαχίας ίσων, αλλά ως μηχανισμού πολιτικού ελέγχου, με την ΕΣΣΔ να επιβάλλει τη βούλησή της ακόμη και με στρατιωτικά μέσα (πρβλ. «δόγμα Μπρέζνιεφ» περί περιορισμένης κυριαρχίας).

Ωστόσο ως στρατιωτική δύναμη το Σύμφωνο της Βαρσοβίας ήταν υπολογίσιμο. Άλλωστε ο Οργανισμός του Συμφώνου της Βαρσοβίας πραγματοποιούσε τακτικά στρατιωτικές ασκήσεις, η μεγαλύτερη από τις οποίες ήταν η «Zapad-81» («West-81») με περισσότερους από 100.000 στρατιώτες να συμμετέχουν σε αυτή.

 

Μετά το 1985 και την άνοδο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην ηγεσία της ΕΣΣΔ, οι μεταρρυθμιστικές πολιτικές (glasnost, perestroika) επέφεραν σταδιακή αποσύνθεση της σοβιετικής επιρροής στην ανατολική Ευρώπη. Η αποχώρηση των μελών του Συμφώνου από τον σοσιαλιστικό προσανατολισμό τους, σε συνδυασμό με τις λαϊκές εξεγέρσεις, κατέστησαν το Σύμφωνο πολιτικά και στρατιωτικά ανενεργό.

Τον Φεβρουάριο του 1991 οι στρατιωτικές δομές του Συμφώνου τερματίστηκαν και την 1η Ιουλίου 1991: Το Σύμφωνο διαλύθηκε επίσημα στην Πράγα. Η διάλυσή του σηματοδότησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την αναδιάταξη των γεωπολιτικών ισορροπιών στην Ευρώπη.

 

Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας δεν υπήρξε απλώς ένας στρατιωτικός συνασπισμός. Ήταν, κατ’ ουσίαν, η έκφραση της γεωπολιτικής κυριαρχίας της ΕΣΣΔ επί της Ανατολικής Ευρώπης, με ιδεολογικό μανδύα την κομμουνιστική αλληλεγγύη. Παρά τον διακηρυγμένο του σκοπό της «ειρηνικής συνύπαρξης», χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένως για την καταστολή εσωτερικών αποκλίσεων από την επίσημη γραμμή του σοβιετικού μπλοκ.

Η διάλυσή του σηματοδότησε το τέλος της διπολικής μεταπολεμικής τάξης στην Ευρώπη και εγκαινίασε την μεταψυχροπολεμική περίοδο, κατά την οποία πρώην μέλη του Συμφώνου εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ (Πολωνία, Ουγγαρία και Τσεχία το 1999, Βουλγαρία, Ρουμανία, Σλοβακία και άλλοι το 2004).

 

 

Η κληρονομιά του Συμφώνου παραμένει ωστόσο αντικείμενο έντονων ιστορικών, στρατηγικών και πολιτικών αναλύσεων, ιδίως εν όψει των σύγχρονων εξελίξεων στις σχέσεις Ρωσίας-ΝΑΤΟ.

Βιβλιογραφία:

Gati, Charles. Failed Illusions: Moscow, Washington, Budapest, and the 1956 Hungarian Revolt. Stanford University Press, 2006.

Kramer, Mark. “The Prague Spring and the Soviet Invasion of Czechoslovakia in 1968.” Journal of Modern History, vol. 70, no. 2, 1998.

Mastny, Vojtech. The Cold War and Soviet Insecurity: The Stalin Years. Oxford University Press, 1996.

Njølstad, Olav (ed.). The Last Decade of the Cold War: From Conflict Escalation to Conflict Transformation. Frank Cass, 2004.

Πηγές :

https://www.gw2ru.com/history/234131-how-did-the-soviet-nato-appear